ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Η εισήγηση της Ελένης Πορτάλιου στις συζητήσεις που πραγματοποίησε το περιοδικό «Σοσιαλισμός από τα Κάτω», στην ενότητα: Καταπίεση και Απελευθέρωση

Το αίτημα της απελευθέρωσης εκφράζεται ιστορικά ως κοινωνική αντίσταση σε καταπιεστικές εξουσίες, οι οποίες αυθαίρετα και συχνά με τη βία επιβάλλουν καταναγκασμούς και δουλείες σε ανθρώπους που από τη φύση τους γεννιώνται ελεύθεροι.

Η καταπίεση διατρέχει την ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών με τη μορφή της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, που ορίζει ένα ανειρήνευτο πεδίο ταξικής πάλης με βασικό επίδικο την απελευθέρωση των κυριαρχούμενων τάξεων από τις κυρίαρχες. Όπως αναφέρεται στην πρώτη παράγραφο του Κομμουνιστικού Μανιφέστου «η ιστορία όλων των ως τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων». Σ’ αυτές τις ταξικές κοινωνίες και μέσα από τις πολλαπλές αντιφάσεις που γεννούν, αναδεικνύονται επίσης ιστορικά, μαζί με το γενικό πρόταγμα της ελευθερίας, πολλαπλά απελευθερωτικά αιτήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληλοτεμνόμενων απελευθερωτικών αιτημάτων είναι το ριζοσπαστικό αίτημα του φεμινιστικού κινήματος : η γυναίκα ελεύθερη από τον άνδρα και οι δύο ελεύθεροι από τον καπιταλισμό.

Θέλω εξαρχής να τονίσω ότι η Ελευθερία ενώ υποστασιοποιείται σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και σε συγκεκριμένες κοινωνικές συγκρούσεις είναι μια Ιδέα εξαιρετικής ευρύτητας και εμβέλειας που διασχίζει τον χρόνο και εκβάλλει στο μέλλον. Παρά το ότι υφαρπάζεται ενίοτε από κατ’ εξοχήν ανελεύθερα καθεστώτα ή καταστροφικές οικονομικές εξουσίες - η ελεύθερη Δύση, η ελεύθερη κίνηση του κεφαλαίου, το ελεύθερο εμπόριο, κ.λπ. - εξακολουθεί να παραπέμπει κατ’ εξοχήν στις μεγάλες χειραφετητικές εξεγέρσεις και επαναστάσεις που κυοφορήθηκαν από τις λαϊκές τάξεις, οι οποίες διεκδίκησαν την Ελευθερία συχνά με θυσία της ζωής τους.

Η Ελευθερία είναι το υπερκείμενο διακύβευμα της ανυπακοής, της εξέγερσης, της αντίστασης, της επανάστασης και των απελευθερωτικών αγώνων. Η Ελευθερία ως όραμα, ως κατευθυντήρια αρχή απαλλαγής από τις δουλείες και τους καταναγκασμούς που δημιουργούν ανελεύθερα ανθρώπινα υποκείμενα, ταυτίζεται με το όραμα του Κομμουνισμού. Πρόκειται για τη μετάβαση από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας

Ανυπακοή και Ελευθερία

Στη συγκρότηση του σύγχρονου κράτους υπάρχει μια εγγενής αντίφαση ανάμεσα στην υπακοή και την αξίωση της ελευθερίας. Όπως λέει ο Στέφανος Ροζάνης, στην παραπάνω αντίφαση, που επισήμανε ο Hegel, ο Ρουσώ απαντά με την αρχή της Γενικής Βούλησης «ως ουσιώδους προαπαιτούμενου της κρατικής υπόστασης και της δημοκρατίας … Κανένας νόμος δεν μπορεί να ισχύσει χωρίς τη συμφωνία όλων». Ελευθερία δεν υφίσταται όταν η βούληση της μειονότητας δεν γίνεται πλέον σεβαστή.

Η μαρξική μας παράδοση θέτει το θέμα του μαρασμού του κράτους το οποίο στην εποχή που ζούμε γίνεται ολοένα και πιο πολυπρόσωπο, ολοένα και πιο διεισδυτικό στην κοινωνία. Γνωρίζουμε το σύνολο των μηχανισμών ελέγχου : ιδεολογικοί, κατασταλτικοί και τις παρεμβάσεις του στον έλεγχο της οικονομίας υπέρ των ισχυρών. Μέσω όμως της βιοπολιτικής - έννοια που επεξεργάστηκε μεταξύ άλλων και ο Φουκώ - το κράτος ελέγχει κάθε πτυχή της ανθρώπινης υπόστασης. Υπ’ αυτή την έννοια η ελευθερία καθίσταται αδύνατη και η ανυπακοή αναγκαία για τον ελεύθερο άνθρωπο.

Η ανυπακοή αναφύεται στη σύγκρουση ανάμεσα στο κράτος ως εγγυητή της θέλησης του κοινωνικού συνόλου και του κράτους ως μηχανισμού καταστολής της ελευθερίας των κυριαρχούμενων κοινωνικών ομάδων και ατόμων.

Η «πολιτική ανυπακοή» είναι η σύγχρονη εκδοχή του δικαιώματος αντίστασης και έγινε γνωστή με το μαζικό κίνημα στις ΗΠΑ ενάντια στις ρατσιστικές διαιρέσεις. Ο όρος καθιερώθηκε από τον Χένρι Ντέιβιντ Θορό (1849) και αναφέρεται στο δικαίωμα του ατόμου να μην εφαρμόζει έναν άδικο νόμο. Ο ίδιος ο Θορό δηλώνει ότι αρνείται να πληρώσει φόρους στην κυβέρνηση που τους χρησιμοποιεί για να κάνει έναν άδικο πόλεμο εναντίον του Μεξικού. Γι’ αυτό και φυλακίζεται.

Εξέγερση και Ελευθερία

Εξέγερση των σκλάβων στην αρχαιότητα. Εξέγερση των χωρικών στο μεσαίωνα. Η Εξέγερση διασχίζει τον χρόνο και επανεμφανίζεται ως νεωτερική μορφή γενικευμένης δημόσιας αντιπαράθεσης σε μια εγκαθιδρυμένη κατάσταση πραγμάτων, ως ριζική μορφή εναντίωσης σε ανελεύθερα καθεστώτα, συνολικά ή σε επιμέρους διαστάσεις της πολιτικής τους, που αποτελούν συνήθως καθολικά επίδικα.

Οι εξεγέρσεις προηγούνται των επαναστάσεων αλλά δεν καταλήγουν πάντα σε επαναστάσεις

Στους προνεωτερικούς ξεσηκωμούς καταπιεσμένων λαών εντάσσονται οι Γερμανικοί Πόλεμοι των χωρικών, μια σαρωτική σύγκρουση που ξέσπασε στην κεντρική Ευρώπη στις αρχές του 16^ου αιώνα. Πρόκειται για μια σειρά εξεγέρσεων με κεντρικό επίδικο την απελευθέρωση των χωρικών από τη δουλοπαροικία η οποία είχε γίνει σκληρότερη σε σχέση με τον Πρώιμο Μεσαίωνα. Οι χωρικοί ζητούσαν ελευθερία των ανθρώπων και ελευθερία χρήσης όλων των φυσικών πόρων οι οποίοι διασφαλίζουν το δικαίωμα στην οικονομία της επιβίωσης, που δεχόταν πλήγματα από περιφράξεις και απαγορεύσεις.

Τα παραπάνω διάχυτα αιτήματα συναντήθηκαν με τον Λουθηρανισμό όταν ο Μαρτίνος Λούθηρος θυροκόλλησε το 1517 τις περίφημες 95 θέσεις του στην εκκλησία του Κάστρου της Βυρτεμβέργης, αμφισβητώντας την παπική ιεραρχία και μεταθέτοντας τη χριστιανική πίστη από μια πίστη δομημένη γύρω από την Καθολική Εκκλησία σε μια προσωπική πίστη. Η γλώσσα του απέπνεε έναν αποστολικό χριστιανισμό που συμφωνούσε με τις ελπίδες χωρικών και πληβείων για κοινοτική αυτονομία. Ο «καθεαυτό» Πόλεμος των Χωρικών του 1524 και 1525 είχε μεγάλη ευρύτητα στη Γερμανική επικράτεια. Έναντι των προηγούμενων πολέμων σε αυτόν τον πόλεμο έδωσε συνοχή η κοινή πεποίθηση ότι οι χωρικοί υποστηρίζονταν από το θείο νόμο εναντίον των άρπαγων επισκόπων και αββάδων, καθώς και το όραμά τους για μια ευσεβή κοινωνία ισότητας. Τα «12 άρθρα των Χωρικών», που προέκυψαν από συνάντηση των αντιπροσώπων τους, διεκδικούσαν μια σειρά ελευθερίες/δικαιώματα μεταξύ αυτών το βασικό ήταν η απαίτηση με τόλμη του τέλους της δουλοπαροικίας. «Είναι σύμφωνο προς την Αγία Γραφή να είμαστε ελεύθεροι και να το επιδιώκουμε». Η ελευθερία αυτή δεν θεωρείται απόλυτη αλλά μετριάζεται από την υπακοή στις εκλεγμένες και κανονικές αρχές. Από την άλλη, οι χωρικοί διεκδικούσαν το δικαίωμα να κυνηγούν, να ψαρεύουν, να μαζεύουν ξύλα και να κατέχουν τη γη τους, καθώς και το δικαίωμα στις κοινές γαίες χωρίς περιορισμούς. Απαιτούσαν την επιστροφή των κοινών γαιών στις κοινότητες των χωρικών. Αυτούς τους δύο πόλους που συγκρότησαν τις κοινότητες των εξεγερμένων χωρικών, δηλαδή τη γη και την ελευθερία, θα τη συναντήσουμε με άλλες μορφές στην Ισπανική Επανάσταση.

Επανάσταση και Ελευθερία

Συμπυκνώνουν σε ένα και μόνο χρόνο ή/και λιγότερο εξελίξεις που χρειάζονται

κανονικά γενιές ή και αιώνες.

• Δεν υπάρχει επανάσταση χωρίς λαϊκή συμμετοχή και πρωτοβουλία από τα κάτω.
• Το κοινωνικό ζήτημα είναι καθοριστικό στοιχείο των επαναστάσεων όπως και το ζήτημα

της ελευθερίας με τη γενική έννοια και με τη συγκεκριμένη των ατομικών και

κοινωνικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.

• Επίσης, στο πλαίσιο των επαναστάσεων υπάρχουν κοινοί σκοποί αλλά και εσωτερικές κοινωνικές συγκρούσεις και διαχωριστικές γραμμές.

Στα μέσα Ιουνίου 1776 ορίζεται η Επιτροπή για τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Μεταξύ αυτών που θα τη συντάξουν είναι ο Τόμας Τζέφερσον, γι’ αυτό κι έγινε τόσο γνωστό το όνομά του. Το κείμενο αυτό ήταν μια σαρωτική έκθεση όλων εκείνων των ιδεών, οι οποίες κυκλοφορούσαν στις αποικίες από την αρχή του αγώνα. Όλοι οι άνθρωποι δημιουργήθηκαν ίσοι και είναι προικισμένοι με ορισμένα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, μεταξύ αυτών η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας. Για τη διασφάλισή τους θεσπίζονται κυβερνήσεις μεταξύ των ανθρώπων, που αποκτούν δίκαιες εξουσίες από τη συναίνεση των κυβερνωμένων. Ο λαός έχει δικαίωμα να καταργεί και να αλλάζει τις κυβερνήσεις.

Στις επαναστάσεις δημιουργούνται λαϊκοί θεσμοί από τα κάτω. Στην Αμερικάνικη δημιουργήθηκαν : α. δίκτυο επαναστατικών επιτροπών από απλούς πολίτες σε κάθε επαρχία και σε όλες τις αποικίες β. λαϊκές επιτροπές ασφάλειας με αντάρτικη παράδοση.

Η Αμερικάνικη Επανάσταση διατρέχεται από εσωτερικές ταξικές συγκρούσεις. Όπως λέει ο Μάρρεη Μπουχτσίν στην πραγματικότητα ήταν ένας σκληρός εμφύλιος και κοινωνικός πόλεμος. Από τη μια ένας λαός των πιο χαμηλών τάξεων, από την άλλη οι υποστηρικτές του στέμματος και τα καλά οργανωμένα βρετανικά στρατεύματα. Οι λαϊκές τάξεις ήταν αυτές που κινήθηκαν με το όραμα της απεριόριστης ελευθερίας. Γι’ αυτές δεν ήταν μόνο ο απελευθερωτικός αγώνας ανεξαρτησίας από την Αγγλία που τις κινητοποιούσε, αλλά, επίσης, η ελευθερία η οποία πηγάζει από την ισότητα των ανθρώπων και προϋποθέτει την κατάλυση των ταξικών διαχωρισμών.

Η Ελληνική Επανάσταση είχε τη μεγάλη τύχη να αποδοθεί με τον συγκλονιστικό Εθνικό Ύμνο του Διονύσιου Σολωμού, ένα Ύμνο στην Ελευθερία.

Σε γνωρίζω από την κόψη

Του σπαθιού την τρομερή,

Σε γνωρίζω από την όψη

Που με βία μετρά τη γη.

Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη

Των Ελλήνων τα ιερά,

Και σαν πρώτα ανδρειωμένη,

Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!

Και εσύ αθάνατη, εσύ θεία,

Που ό,τι θέλεις ημπορείς,

Εις τον κάμπο, Ελευθερία,

Ματωμένη περπατείς.

Η ελευθερία αναδύεται μέσα από τα όπλα - λιανοντούφεκα - των Ελλήνων και την αιματηρή αυτοθυσία τους στις μάχες απέναντι στις πολύ υπέρτερες δυνάμεις των Τούρκων κατακτητών.

Η Επανάσταση του 1830 στο Παρίσι, όπως και αυτή του 1848, επιχειρούν τη ριζοσπαστικοποίηση της Γαλλικής Επανάστασης και του κοινωνικού χαρακτήρα της με την έφοδο των λαϊκών τάξεων στη σκηνή της ιστορίας.

Όπως η Ελληνική Επανάσταση ευτύχησε ν’ αποδοθεί από τον Διονύσιο Σολωμό έτσι και η Επανάσταση του 1830 ευτύχησε ν’ αποδοθεί στον υπερμεγέθη πίνακα (2.60x3.25) που δημιούργησε τον ίδιο χρόνο ο Ευγένιος Ντελακρουά με τίτλο « Η Ελευθερία οδηγεί το Λαό» (La liberté guidant le peuple).

Η κύρια μορφή του πίνακα είναι η Ελευθερία. Το όραμά της ως κινητήριας δύναμης της Επανάστασης προσλαμβάνει σάρκα και οστά στη μορφή μιας γυναίκας που κρατά ντουφέκι με ξιφολόγχη στο αριστερό χέρι και την τρίχρωμη σημαία στης Γαλλικής Επανάστασης στο δεξί. Ο χιτώνας της ανεμίζει, το στήθος της μένει ακάλυπτο, φορά τον φρυγικό κόκκινο σκούφο των Ιακωβίνων που φορούσαν οι απελεύθεροι δούλοι της ρωμαϊκής εποχής - είναι δηλαδή σύμβολο ελευθερίας. Γύρω της ο λαός δεν έχει αρχηγό μόνο το όραμα της γυμνόστηθης ελευθερίας : ο εργάτης, ο γαβριάς των Αθλίων του Βίκτωρα Ουγκώ και ο διανοούμενος - καλλιτέχνης που φέρεται να είναι ο ίδιος ο Ντελακρουά μέσα στον πίνακα. Ο πίνακας εκτέθηκε για λίγο στο Μουσείο του Λουξεμβούργου, αποσύρθηκε στη συνέχεια και επέστρεψε με τη νέα επανάσταση το 1848.

Εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες και Ελευθερία

Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και οι εθνικοαπελευθερωτικοί αγώνες εντοπίζουν την έννοια της ελευθερίας στην απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας και κατ’ επέκταση της λαϊκής κυριαρχίας υπόδουλων εθνών. Ένα εμβληματικό παράδειγμα είναι η αντίσταση που οργανώθηκε από το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) και τον ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) στην Ελλάδα, στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής.

Η Αντίσταση έχει ένα διπλό περιεχόμενο. Από τη μία έχουμε έναν ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα που διεξάγεται στα βουνά από τον ΕΛΑΣ και ένα παλλαϊκό αγώνα στις πόλεις σε πολλά επίπεδα : διατροφή του πληθυσμού, ενέργειες μαζικής ανυπακοής - μαζικές απεργίες δημοσίων υπαλλήλων, μαζικές διαδηλώσεις που καταργούν ην επιστράτευση, δολιοφθορές, ένοπλες ομάδες που υποστηρίζουν συγκεκριμένες δράσεις, παράνομος τύπος, αναγραφή συνθημάτων, χωνιά που μεταφέρουν τη φωνή του ΕΑΜ, κ.λπ. Από την άλλη έχουμε την εγκαθίδρυση μιας λαϊκής εξουσίας στην Ελεύθερη Ελλάδα και την ανάδειξη της Κυβέρνησης του Βουνού με ελεύθερες εκλογές.

Μ’ άλλα λόγια ο απελευθερωτικός αγώνας εναντίον των Γερμανών κατακτητών διευρύνει το όραμα της Ελευθερίας ώστε αυτό να συναντήσει στους θεσμούς της Ελεύθερης Ελλάδας το όραμα μιας αυθεντικής λαϊκής εξουσίας.

Αντίσταση σε δικτατορικά και ανελεύθερα καθεστώτα και Ελευθερία

Το εμβληματικό σύνθημα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου συμπυκνώνει τη σχέση της ελευθερίας με τα ουσιώδη αγαθά της υλικής και πνευματικής ευημερίας. Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία. Σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης από την Ουρουγουάη και τη Χιλή, μέχρι την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα οι αντιδικτατορικοί αγώνες θέτουν την αποκατάσταση της δημοκρατίας, όποιας μορφής και βάθους, ως θεμελιώδη προϋπόθεση της ανθρώπινης ελευθερίας. Τα ατομικά δικαιώματα και οι ελευθερίες αναγνωρίζονται ως ουσιώδη, αν και παγκόσμια, εν ανεπάρκεια, αγαθά για την επιβίωση εθνών και λαών.

Δικαιώματα και Ελευθερίες σήμερα

Στη σημερινή Ελλάδα των μνημονίων πλήθος δικαιώματα κι ελευθερίες καταπατούνται βάναυσα : το δικαίωμα στην εργασία, στην υγεία, στη σύνταξη, στην παιδεία, τελικά σε βασικούς όρους επιβίωσης. Ταυτόχρονα, μείζον επίδικο αποτελεί στις μέρες μας το δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση των προσφύγων και στην παροχή φιλοξενίας όπως αρμόζει σε ανθρώπους που επιχειρούν να επιζήσουν από τους πολυαίμακτους πολέμους στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.

Το όραμα της πανανθρώπινης ελευθερίας συγκεκριμενοποιείται στους καθημερινούς αγώνες παντού όπου πλήττονται ανθρώπινες ελευθερίες και δικαιώματα. Άλλωστε, τα μεγάλα οράματα των ανθρώπων σ’ ένα κόσμο που δεν έχει στάλα νερό, όπως θα έλεγε ο Τάκης Σινόπουλος, δεν θα είχαν επιζήσει χωρίς την καθημερινή έμπρακτη υπεράσπισή τους.

Θα τελειώσω με μια αναφορά στο υπέροχο ποίημα Μπολιβάρ του αγαπημένου μου καθηγητή, υπερρεαλιστή ζωγράφου και ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου. Για τον Εγγονόπουλο ο Σιμόν Μπολιβάρ είναι ένα παγκόσμιο σύμβολο ελευθερίας : εμφανίζεται σε κάθε μέρος του κόσμου στους απελευθερωτικούς αγώνες που ξεσπούν παντού στη γη.

Μπολιβάρ !  Κράζω τ’ όνομά σου ξαπλωμένος στην
                                             κορφή του βουνού Έρε,
Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας.
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων
                                          του Σαρωνικού, τη Θήβα,
Μέχρι  κει κάτω, πέρα απ’ τη  Μονεβασιά, το τρανό
                                                                      Μισίρι,

Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της
                  Νικαράγκουα, του Οντουράς, της Αϊτής,
                 του Σαν Ντομίγκο, της Βολιβίας, της Κο-
               λομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της
               Χιλής, της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Ου-
                  ρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,

Ακόμη και του Μεξικού.

Μπολιβάρ!  Είσαι του Ρήγα Φερραίου παιδί,
Του Αντωνίου Οικονόμου – που τόσο άδικα τον σφά-
                      ξαν – και του Πασβαντζόγλου αδελφός,

Τ’ όνειρο του μεγάλου Μαξιμιλιανού ντε Ρομπεσπιέρ
                                             ξαναζεί στο μέτωπό σου.

Είσαι ο ελευθερωτής της Νότιας Αμερικής.

(the love of liberty brought us here)
τ’ άροτρα στων φοινικιών τις ρίζες
κι’ ο ήλιος
που λαμπρός ανατέλλει
σε τρόπαι’ ανάμεσα
και πουλιά
και κοντάρια
θ’ αναγγείλη ως εκεί που κυλάει το δάκρυ
και το παίρνει ο αέρας στης
θαλάσσης
τα βάθη
τον φριχτότατον όρκο
το φρικτότερο σκότος
το φριχτό παραμύθι :

L i b e r t a d

29/11/2015.