Η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ) και η ταξική πάλη

Ο Τάλως ήταν ένα μυθικό χάλκινο ρομπότ που έφτιαξε θεός Ήφαιστος και τον χάρισε στο βασιλιά Μίνωα για να φυλάει την Κρήτη από τους όχτους της. Ο Πλάτωνας, ως φιλόσοφος, είχε διαφορετική άποψη για το θέμα: τον θεωρεί υπαρκτό πρόσωπο, αδελφό του Ραδάμανθυ, και επιφορτισμένο με το καθήκον να επιτηρεί την εφαρμογή των νόμων στην Κρήτη, κουβαλώντας τους μαζί του γραμμένους σε χάλκινες πλάκες.  Ο "χαλκός" είναι παρών και στις δυο αυτές εκδοχές για την ταυτότητα του Τάλου... Αν ζούσε σήμερα ο Πλάτωνας, θα ήταν οπαδός του RoboCop και της ΑΙ για την επιβολή της τάξης και της ασφάλειας στην κοινωνία.

(ΜΕΡΟΣ 1ο)

Του Γιώργου Καλαντζόπουλου

"Σήμερα οι εξελίξεις προχωρούν με τόσο γοργούς ρυθμούς, που ακόμα και η ίδια μας η αντίληψη για την τεχνητή νοημοσύνη άλλαξε σε χρόνο ρεκόρ. Από πολλές απόψεις, η μάθηση μέσω δεδομένων έχει καταστεί συνώνυμη με τη νοημοσύνη. Η βαθιά εκμάθηση (deep learning) ή η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ) βασισμένη στα Big Data, φαίνεται ότι έχουν "ισοπεδώσει" τα συλλογιστικά και συμβολικά μοντέλα."

(Patrice Caine[*])

Ο Φράνσις Μπέικον είχε πει πως η γνώση είναι δύναμη (Knowledge is power), και είχε προσθέσει πως η επιστήμη είναι ο καλύτερος τρόπος να κατακτηθεί η γνώση. Αν και με τα σύγχρονα κριτήρια δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί “επιστήμονας” (παρ’ όλες τις προσπάθειες που έκανε για να θεμελιώσει τους κανόνες της επιστημονικής έρευνας), η συμβολή του εκείνη την εποχή (16 αιώνας) ήταν σημαντική στον διαχωρισμό της επιστημονικής γνώσης απ’ την φιλοσοφία. Ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της εισαγωγής της πειραματικής επαλήθευσης στην προσέγγιση της επιστημονικής γνώσης.

Υπήρξε όμως θύμα των ιδεών του ή για την ακρίβεια: παράπλευρη απώλεια της ταξικής πάλης στο χώρο της “θεωρίας”. Τον Μάρτιο του 1626, καθώς προχωρούσε με την άμαξα του στην εξοχή, του ήρθε η ιδέα να διαπιστώσει αν το χιόνι ανέστελλε τη διαδικασία της αποσύνθεσης. Σταμάτησε την άμαξα σε ένα χωριό, αγόρασε μία κότα και τη γέμισε με χιόνι. Έπαθε ψύξη που εξελίχθηκε σε βρογχίτιδα, και πέθανε στις 9 Απριλίου 1626 (με το γρηγοριανό ημερολόγιο). Σήμερα, η ιδέα που τον οδήγησε στον θάνατο έχει γίνει μαζικό καταναλωτικό αγαθό: κάθε ψυγείο έχει και τον καταψύκτη του...

Μέχρι εκείνη την εποχή, η πειραματική έρευνα είχε εξοβελιστεί από την παραγωγή της γνώσης. Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, είχε διατυπώσει την άποψη ότι οι γυναίκες έχουν λιγότερα δόντια από τους άντρες. Θα αρκούσε μια απλή εξέταση των δοντιών μερικών γυναικών (αρχίζοντας από τη σύζυγό του Πυθιάδα) ώστε να απορρίψει την ιδέα αυτή. Όμως, ο μεγάλος φιλόσοφος δεν το έκανε…

Ίσως μετά από λίγα χρόνια, αρκετοί σύγχρονοι τρόποι προσέγγισης της παραγωγής της επιστημονικής γνώσης θα μας παραξενεύουν, όσο μας παραξενεύει σήμερα το παραπάνω παράδειγμα με τον Αριστοτέλη. Όμως η διαπίστωση του Φράνσις Μπέικον πως «η γνώση είναι δύναμη» έχει διαχρονική ισχύ για δεν αφορά στην γνώση, αλλά στη κατοχή και στην διαχείρισή της από κάθε λογής εξουσίες.

Σήμερα υπάρχει μια διάχυτη αίσθηση ότι η πρόσβαση στην γνώση είναι περισσότερο ελεύθερη από άλλες εποχές. Πρόκειται όμως για ψευδαίσθηση. Η επικράτηση του καπιταλισμού συνοδεύτηκε και με μια έκρηξη στην παραγωγή της επιστημονικής γνώσης, σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους της ανθρωπότητας, με ορατά αποτελέσματα από την μια γενιά στην άλλη. Η πρόσβαση των μαζών σε κομμάτια απ’ αυτήν την τεράστια ποσότητα γνώσης προφανώς έχει διευρυνθεί σε ένα γενικό επίπεδο. Όμως τομείς παραγωγής γνώσης που είναι κρίσιμοι για την αναπαραγωγή και και την διεύρυνση των κρατικών και οικονομικών εξουσιών (και όχι μόνο…) είναι αυστηρά προφυλαγμένοι από την ελεύθερη και μαζική πρόσβαση. Ενδεικτικό είναι ότι τα κονδύλια που δαπανώνται για την βιομηχανική κατασκοπεία είναι πολλαπλάσια αυτών που διατίθενται στον παραδοσιακό κλάδο των κρατικών μυστικών υπηρεσιών...

Όμως η σχέση της γνώσης με την εξουσία δεν προσδιορίζεται μόνον ως μια εξωτερική σχέση κατοχής και διαχείρισης, όπως αποτυπώνεται αυτή η σχέση, για παράδειγμα, στους μηχανισμούς πατενταρίσταμος και διανομής της “επιστημονικής γνώσης”. Η ίδια η διαδικασία παραγωγής της επιστημονικής γνώσης είναι μια εξουσιαστική σχέση. Οι “τυχαίες” ανακαλύψεις (που με την πάροδο του χρόνου, όλο και περισσότερο λιγοστεύουν) αποτελούν τις εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μιας καλολαδωμένης “μηχανής” που παράγει την επιστημονική γνώση με τις δικές της εσωτερικές ιεραρχίες και πειθαρχίες που απαιτούν κόπο και ιδρώτα...

Μηχανοδηγός σε αυτή την “μηχανή” είναι η δύναμη της γνώσης. Αυτή συνίσταται στην αξία χρήσης που αποκτά η γνώση ως προϊόν και αποκρυσταλλώνεται στην “εμπιστοσύνη” που δημιουργεί στους καταναλωτές της. Το μέτρο αυτής της δύναμης δεν προσδιορίζεται με επιστημονικά κριτήρια αλλά από το μέγεθος της ικανότητας να καλύπτει ή ακόμα και να δημιουργεί νέες καταναλωτικές ανάγκες. Γιαυτό ακριβώς τον λόγο, η παραγωγή της επιστημονικής γνώσης ως επιχειρηματική δραστηριότητα προσανατολίζεται (και χρηματοδοτείται) με κριτήρια που σχετίζονται την αξία της ως “δύναμη” και όχι γενικά στην πρόοδο της επιστήμης και της ανθρωπότητας, όπως αναγράφεται συνήθως στις διακηρύξεις. Ένα σχετικό με τον τίτλο παράδειγμα, η τελευταία πρόταση στο κείμενο της Ευρωπαϊκής επιτροπής “Τεχνητή νοημοσύνη για την Ευρώπη”: «Μαζί, μπορούμε να θέσουμε τη δύναμη της τεχνητής νοημοσύνης στην υπηρεσία της ανθρώπινης προόδου.»

Όμως ο κοινωνικός χαρακτήρας της επιστημονικής γνώσης ως μια μορφή εξουσιαστικής σχέσης δεν περιορίζεται μόνον στο εσωτερικό των μηχανισμών παραγωγής της. Αφορά κυρίως στην “απόσταση” ανάμεσα στον παραγωγό και τον καταναλωτή. Αυτό το θέμα αξίζει ιδιαίτερης προσοχής για να καταλάβουμε την σημασία αυτής της δύναμης της γνώσης στον σύγχρονο καπιταλισμό. Δεν πρόκειται μόνον για μια σχέση που απλά σφραγίζεται από το επιχειρηματικό κέρδος και οι ορίζοντές της εξαντλούνται στα πλαίσια των ενδοκαπιταλιστικών ανταγωνισμών.

Στην πεζή καθημερινότητα, οι άνθρωποι είναι αναγκασμένοι κάθε μέρα και για πολλά ζητήματα - μικρά ή μεγάλα - να λαμβάνουν γρήγορα αποφάσεις για το τι θα κάνουν. Η κρίση τους δεν προσδιορίζεται συνήθως μέσω της κατανόησης αλλά μέσω της πίστης. Η “πίστη” είναι στην πραγματικότητα μορφή “ταύτισης” με κάτι πέρα από μας που το εμπιστευόμαστε. Ανεξάρτητα αν το συνειδητοποιούμε η όχι, σε κάθε στιγμή της ημέρας εμπιστευόμαστε κάποιον ή κάτι. Για την εμπιστοσύνη θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι είναι μια μορφή τεμπελιάς, γιατί η πίστη είναι λιγότερο κοπιαστική από τον έλεγχο.

Γενικά, δεν υπάρχουν κοινωνικές σχέσεις χωρίς να εμπεριέχουν κάποιας μορφής σχέσεων εμπιστοσύνης. Η συνοχή των κοινωνικών ομαδοποιήσεων σε μεγάλο βαθμό αποτυπώνεται στις “ταυτίσεις” που συγκροτούνται μέσα από σχέσεις εμπιστοσύνης.

Για μια ταινία που θα δούμε στον κινηματογράφο πολλές φορές ακολουθούμε την γνώμη κάποιου ειδικού που τον εμπιστευόμαστε. Στον γιατρό που πάμε, αν δεν έχουμε “δικό” μας (δηλαδή κάποιον που τον εμπιστευόμαστε), τον επιλέγουμε συνήθως με βάση τις συστάσεις που μας κάνει κάποιος φίλος μας, που και αυτόν τον εμπιστευόμαστε.

Οι σχέσεις εμπιστοσύνης ενθυλακώνονται και στους βασικούς μηχανισμούς εξουσίας, με πρακτικές που μετασχηματίζουν την “εμπιστοσύνη” σε θεσμικές ( όπως κοινοβούλια, πολιτικά κόμματα, συνδικαλιστικές ενώσεις κλπ) αλλά και άτυπες μορφές “ανάθεσης”. Αυτές οι πρακτικές εμπεδώνουν παράλληλα ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της εξουσίας: την “απόσταση” ανάμεσα στους εξουσιαστές και τους εξουσιαζόμενους. Η “απόσταση” αυτή εντοπίζεται κυρίως στις χρονικές διαφορές και ποσοτικούς φραγμούς που επιβάλλονται στην ροές της γνώσης και της πληροφορίας από τον χώρο παραγωγής ως την διάθεσή τους για κατανάλωση. Μέσω αυτών των πρακτικών οι “σχέσεις εμπιστοσύνης” μετασχηματίζονται σε “σχέσεις χειραγώγησης”.

Όσο μεγαλώνει το “απρόσιτο” που παράγει αυτή η “απόσταση” αντίστοιχα μικραίνει και η εκλογίκευση της εμπιστοσύνης, χωρίς όμως να μειώνεται αναγκαστικά η ισχύς της. Η πίστη στον Θεό, που τον χωρίζει άπειρη “απόσταση” από τον άνθρωπο, είναι μια σχέση και δεν υπόκειται σε λογική διαχείριση. Η κατανόηση αυτής της έννοιας της απόστασης είναι σημαντική γιατί πάνω σε αυτή στηρίζεται η λειτουργία της “τεχνοεπιστήμης” στον σύγχρονο καπιταλισμό, δηλαδή: πως παράγονται συγκεκριμένα υλικά αποτελέσματα από “επιστημονική γνώση” που δεν διαθέτει καμία υλική υπόσταση αυτή καθευατή, με την διαμεσολάβηση της εξουσίας. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η ίδια η καπιταλιστική σχέση είναι πρώτιστα μια “σχέση εμπιστοσύνης”...

Απ’ αυτή την σκοπιά, ας δούμε ένα πρόσφατο παράδειγμα με την Google. (Η πρωτότυπη επιστημονική δημοσίευση εδώ:Google’s lung cancer AI: a promising tool that needs further validation και η δημοσιογραφική αναπαραγωγή της από την κρατική ΕΡΤ εδώ: Google: Σύστημα τεχνητής νοημοσύνης εντοπίζει τον καρκίνο του μαστού

Δεν πρόκειται για μια επιχειρηματική στροφή της Google στον χώρο της ιατρικής. Άλλες εφαρμογές ΑΙ είναι πολύ πιο σημαντικές για την Google, όπως για παράδειγμα αυτή: Google’s New Translatotron Converts Languages Directly And Talks Like You

Είναι μια επικοινωνιακή κίνηση που στοχεύει να ενισχύσει την εμπιστοσύνη προς τις τεχνολογικές εφαρμογές της ΑΙ: Το μήνυμα που περνάει από τα ΜΜΕ είναι ότι η ΑΙ που αναπτύσσει η Google σώζει ζωές και κάνει καλύτερα την δουλειά απ’ τους γιατρούς...

Ως επικοινωνιακή πολιτική είναι πράγματι επιτυχημένη: Διαφοροποιείται από άλλες επικοινωνιακές ανάγκες που προβάλλουν τα επιτεύγματα της AI για τις βελτιώσεις που προσφέρουν σε καταναλωτικά προϊόντα (κινητά τηλέφωνα κλπ) και παίζει με το ισχυρό δίπολο “φόβος – ελπίδα” που αφορά στην ζωή του ανθρώπου.

Η επιτυχία όμως στηρίζεται και σε ένα άλλο δεδομένο, το οποίο γενικά ισχύει και με άλλες αντίστοιχες προσπάθειες προβολής των δυνατοτήτων της ΑΙ: Τα μηνύματα που στέλνουν έχουν συνήθως μια αρκετή δόση αλήθειας. Αξίζει να δούμε πιο εμπεριστατωμένα αυτό το θέμα, γιατί συνήθως “προοδευτικοί” χώροι σνομπάρουν τη συζήτηση για την ΑΙ και την αντιμετωπίζουν σαν μια φούσκα ή μια μόδα που σύντομα θ’ αλλάξει.

η συνέχεια [εδώ]

(Ως δέλεαρ για το επόμενο μέρος, μια μικρή είδηση, με μηδαμινή δημοσιότητα: Στην ΕΕ (European Patent Register) κατατέθηκαν δυο ευρεσιτεχνίες(ΕΡ 18 275 163 και ΕΡ 18 275 174,στο όνομα ενός εφευρέτη με το όνομα DABUS, που δεν είναι φυσικό πρόσωπο αλλά ένα δημιούργημα τεχνητής νοημοσύνης... )

[*] Διευθύνων σύμβουλος του ομίλου Thales Group από τον Δεκέμβριο του 2014. Η Thales Group είναι μια γαλλική πολυεθνική εταιρεία με 80.000 υπαλλήλους που δραστηριοποιείται σε περισσότερες από 56 χώρες, η οποία σχεδιάζει και κατασκευάζει ηλεκτρικά συστήματα και παρέχει υπηρεσίες για αγορές αεροδιαστημικής , άμυνας, μεταφορών και ασφάλειας. Από το 2017, είναι επίσης ο 8ος μεγαλύτερος εργολάβος στον τομέα της άμυνας στον κόσμο και το 55% των συνολικών πωλήσεών του είναι στρατιωτικές πωλήσεις. Από τον Ιούνιο του 2019, οι κύριοι μέτοχοι της Thales είναι το γαλλικό κράτος (25,68%) και η Dassault Aviation (24,63%). Το 2018 είχε έσοδα ύψους 15,86 δισεκατομμυρίων ευρώ. Το κείμενο της παραπομπής, μεταφρασμένο στα ελληνικά [εδώ].