Η ...τρίτη επανάσταση

μτφρ: Μαρίνος Σαρηγιάννης
εκδόσεις Αλεξάνδρεια

«Τα ονόματα των τυράννων, τους οποίους φαίνεται να παρήγαγαν οι επαναστάσεις, επιζούν ως πρότυπα του κακού στην Ιστορία· όμως εκείνα των ανθρώπων που προσπάθησαν να διασώσουν το απελευθερωτικό δυναμικό των επαναστάσεων έχουν σχεδόν χαθεί, όπως και οι ζωογόνες ιδέες τις οποίες υποστήριξαν. Στην πραγματικότητα, σχεδόν κανείς δεν θυμάται τους ελάχιστα γνωστούς εκπροσώπους του λαού, οι οποίοι άρθρωσαν μεγαλειώδη οράματα ελευθερίας και συχνά συντόνισαν μεγάλες εξεγέρσεις σε πόλεις και ύπαιθρο. (...) Ολοι τους -όπως και πολλοί άλλοι- προσπάθησαν με ζήλο να ωθήσουν τις μεγάλες επαναστάσεις του παρελθόντος προς την εκπλήρωση των χειραφετητικών τους στόχων»

Μάρεϊ Μπούκτσιν

Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν επιχειρεί να γράψει μια Ιστορία από την πλευρά των ηττημένων, των λαϊκών μαζών, χωρίς τη δράση των οποίων καμία επανάσταση δεν θα είχε ποτέ επικρατήσει, ωστόσο, οι πόθοι τους καταπνίγηκαν μέσα στην τελική τροπή των πραγμάτων, στις νέες μορφές εξουσίας που αναδύθηκαν σε μία δραματική καμπή των γεγονότων. Και αυτή η σκοπιά εμπεριέχεται το πολύτομο έργο του με τον τίτλο «Η τρίτη επανάσταση». 

Όπως επισημαίνει ο Φώτης Τερζάκης, «Ό Μάρεϊ Μπούκτσιν αμφισβητεί τον όρο «αστική επανάσταση», ως προς τον οποίον συναινούν και οι περισσότεροι μαρξιστές ιστορικοί. Ακράδαντη πεποίθησή του είναι ότι, από τους μεσαιωνικούς πολέμους των χωρικών μέχρι τις νεωτερικές εξεγέρσεις των βιομηχανικών εργατών, οι καταπιεσμένες μάζες δημιούργησαν παντού τις δικές τους λαϊκές μορφές κοινοτικής οργάνωσης -πρόπλασμα ήδη της νέας κοινωνίας που επιθυμούσαν-, με στόχο την απόδοση της εξουσίας στο λαϊκό σώμα: αυτοί ήταν το πραγματικό υποκείμενο όλων των επαναστάσεων, ο μοχλός της επιτυχίας τους, παρότι η αστική τάξη (ή μια γραφειοκρατία που ήταν πιστό αντίγραφο των ταξικών της αντιπάλων) εντέλει καρπώθηκε τα αποτελέσματά τους. Αυτή η πλαστογράφηση της επαναστατικής ιστορίας -για την οποία δεν είναι ανεύθυνος ο ίδιος ο Μαρξ- συνυποθέτει έναν ιστορικό ντετερμινισμό «αντικειμενικά αναγκαίων» υποτίθεται σταδίων, ο οποίος εδώ απορρίπτεται κατηγορηματικά ως ιδεολογική πλάνη».

Παρουσιάζουμε ένα απόσπασμα από ένα κείμενο του Μάρεϊ Μπούκτσιν, το οποίο αναφέρεται στην εξέγερση της Κροστάνδης και επικεντρώνεται στην σημασία της καταστολής της για την πορεία της Οκτωβριανής επανάστασης:

Το Μπολσεβίκικο κόμμα δεν «έκανε» τη Ρώσικη επανάσταση· κυριάρχησε πάνω στην επανάσταση κι έτσι τη στραγγάλισε. Αν και δεν έπαιξε κανένα ρόλο το Φλεβάρη του 1917, όταν ανατράπηκε ο Τσαρισμός, τον Οκτώβρη, 8 μήνες αργότερα, το κόμμα ανέλαβε την εξουσία για τον εαυτό του, όχι για λογαριασμό των σοβιέτ ή των εργοστασιακών επιτροπών. Δε χωράει αμφιβολία πως οι συνειδητές επαναστατικές οργανώσεις ήταν απαραίτητες στα 1917, ή τουλάχιστον, ενεργητικές ομάδες επαναστατών. Το πραγματικό πρόβλημα, όμως, ήταν το αν αυτές οι ομάδες μπορούσαν να διαλυθούν μέσα στις κοινωνικές φόρμες που δημιούργησε ο επαναστατημένος λαός(είτε ήταν εργοστασιακές επιτροπές ή σοβιέτ) ή αν μετατράπηκαν σε μια ξεχωριστή εξουσία πάνω σ ’αυτές τις κοινωνικές φόρμες, χειραγωγώντας και τελικά καταστρέφοντας τες. Το μπολσεβίκικο κόμμα ήταν ανίκανο απ ’την ίδια του τη δομή, ν’ ακολουθήσει την πρώτη κατεύθυνση· η ιεραρχική, συγκεντρωτική δομή του, για να μη μιλήσουμε για τη νοοτροπία των ηγετών του, είχε απλώς μετατρέψει το κόμμα σ’ ένα είδωλο του αστικού κρατικού μηχανισμού, την ανατροπή του οποίου διεκδικούσε.

Στη διάρκεια των αντιμαχιών που έμελλε να καθορίσουν τη μοίρα των εργοστασιακών επιτροπών, ο αριστερός κομμουνιστής Οσσίνσκυ προειδοποίησε το κόμμα του: «Ο Σοσιαλισμός κι η σοσιαλιστική οργάνωση πρέπει να οικοδομηθούν απ ‘το ίδιο προλεταριάτο, διαφορετικά δε θα οικοδομηθούν ποτέ· στη θέση τους θα οικοδομηθεί κάτι άλλο - ο κρατικός καπιταλισμός»

Αυτή η προειδοποίηση που έγινε στις πρώτες μέρες της επανάστασης, υπήρξε προφητική. Θα ταν ολότελα παράλογο το να υποστηρίξουμε ότι μπορεί να θεωρηθεί σαν «εργατικό κράτος» ένας κρατικός μηχανισμός που στερεί τους εργάτες από οποιοδήποτε έλεγχο πάνω στη κοινωνία .Στη πραγματικότητα, ως τα 1917, όλες οι βασικές φράξιες του Ρωσικού Μαρξιστικού κινήματος πίστευαν ότι η Ρωσία αντιμετώπιζε μια αστική επανάσταση. Πέρα απ’ τις οργανωτικές αντιλήψεις οι διαφωνίες ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους περιστρέφονταν πρωταρχικά γύρω απ’ τον πολιτικό ρόλο των εργατών και των αγροτών στην επερχόμενη αναταραχή .Ζητώντας μια «δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς», οι Μπολσεβίκοι ζητούσαν βασικά από τους καταπιεζόμενους ένα πολιτικά κυρίαρχο ρόλο. Οι Μενσεβίκοι, με τη σειρά τους, υιοθέτησαν βασικά την άποψη ότι η Ρωσία χρειαζόταν μια δημοκρατική, κοινοβουλευτική δημοκρατία, την οποία θα κυβερνούσαν τα αστικά κόμματα. Καμιά απ’ τις δυο σοσιαλδημοκρατικές φράξιες δεν ήταν τόσο αφελής ώστε να πιστεύει ότι πως η καθυστερημένη, αγροτική Ρωσία ήταν προετοιμασμένη για μια «προλεταριακή δικτατορία» κι ακόμα λιγότερο για σοσιαλισμό.

Η επιτυχία της επανάστασης του Φλεβάρη, όμως έκανε το Λένιν να αλλάξει στάση, αναφορικά με τη θέση του υπέρ μιας «προλεταριακής δικτατορίας», μια τοποθέτηση που εκφράζεται με το περίφημο σύνθημα : «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ!».Όσο σημαντική κι αν υπήρξε αυτή η στροφή, δεν ήταν εδραιωμένη σε καμία πεποίθηση του Λένιν, πως η Ρωσία ήταν ξαφνικά έτοιμη για ένα «εργατικό κράτος».Ακριβώς το αντίθετο:Ο Λένιν έβλεπε μια «προλεταριακή επανάσταση» στη Ρωσία, πρωταρχικά, σαν ένα ερέθισμα για το ξέσπασμα σοσιαλιστικών επαναστάσεων στις βιομηχανοποιημένες, συντριμμένες απ’ τον πόλεμο, χώρες της Δύσης κι ιδιαίτερα στη Γερμανία .Για τον Λένιν, ο πόλεμος είχε ανοίξει την προοπτική του ξεσπάσματος επαναστάσεων στο εξωτερικό-επαναστάσεις που θα μπορούσε να τους δώσει το έναυσμα μια «προλεταριακή επανάσταση» στη Ρωσία! Σε καμία περίπτωση δεν αυταπατόταν πως ένα «εργατικό κράτος» ή ο «σοσιαλισμός», μπορούσαν να οικοδομηθούν μέσα στα όρια μιας χώρας όπου την πρωτοκαθεδρία κατείχε η γεωργία.

Η ήττα της εξέγερσης του Σπάρτακου στο Βερολίνο, το Γενάρη του 1919, άφησε τη ρωσική επανάσταση ολότελα απομονωμένη. Ξέχωρα από την πομπώδη φρασεολογία του νέου Σοβιετικού καθεστώτος, παρά τις κόκκινες σημαίες του και τη φανερή εχθρότητα των παραδοσιακών αρχουσών τάξεων, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, απέναντι του, παραμένει αληθινό το γεγονός ότι η επανάσταση οπισθοδρομούσε σ’ ένα αστικό επίπεδο, σ’ ένα αυξανόμενο βαθμό, γιατί ήταν αδιανόητο να μπορούσε να προχωρήσει πέρα απ’ τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις, μια απομονωμένη, οικονομικά υποανάπτυκτη χώρα, που πολιορκούνταν από κάθε μεριά από πολιτικούς εχθρούς. Αλλά ποια μορφή καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων δημιούργησε η Οκτωβριανή επανάσταση; Αυτό έμελλε να παραμείνει ένα μπερδεμένο πρόβλημα. Η επανάσταση είχε εξάλειψη την παραδοσιακή Ρωσική αστική τάξη και πολλούς απ’ τους πολιτικούς της θεσμούς. Είχε εθνικοποιήσει την γη κι ολόκληρη τη βιομηχανία, μια πράξη που δεν είχε κανένα προηγούμενο στη σύγχρονη Ευρωπαϊκή ιστορία. Αργότερα, το σοβιετικό καθεστώς έμελλε να εισαγάγει την «σχεδιασμένη παραγωγή».Όλες αυτές οι αλλαγές στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα θεωρούνταν σαν ασυμβίβαστες με τον καπιταλισμό, παρόλο που ο Ένγκελς, στο Αντιντύρινγκ, είχε παίξει μηχανικά με τη θεωρητική πιθανότητα ότι θα μπορούσαν να συμβούν μέσα σ’ ένα αστικό πλαίσιο.

Τα προβλήματα που γέννησε η Οκτωβριανή επανάσταση περιπλέχθηκαν παραπέρα απ’ την ορολογία των ίδιων των μπολσεβίκων. Ο Λένιν είχε περιγράψει ποικιλόμορφα το σοβιετικό κράτος σαν «κρατικοκαπιταλιστικό», «εργατικό κράτος» κι «αγροτικό κράτος με γραφειοκρατικές διαστρεβλώσεις», ακολουθούμενος απ’ την ηλίθια περιγραφή του Τρότσκυ για την Σταλινική δικτατορία σαν ένα «εκφυλισμένο εργατικό κράτος». Ο Λένιν επίσης περιέπλεξε το πρόβλημα περιγράφοντας ωμά το σοσιαλισμό σαν «τίποτα παραπάνω από ένα κρατικοκαπιταλιστικό μονοπώλιο που δημιουργήθηκε για να ωφελήσει ολόκληρο τον λαό». Έτσι στα πρώτα χρόνια του Σοβιετικού καθεστώτος, ήταν δύσκολο, όχι μόνο να γίνουν παραλληλισμοί του κρατικού καπιταλισμού με αντίστοιχα του σε οποιαδήποτε άλλη καπιταλιστική χώρα, αλλά και να γίνει διάκριση ανάμεσα σ’ αυτόν και στο «σοσιαλισμό».

Σήμερα, μετά από μισό αιώνα καπιταλιστικής ανάπτυξης, έχουμε ένα μεγαλύτερο πλεονέκτημα. Μπορούμε να δούμε ότι, έκτός από τους λίγους μήνες που έλεγχαν τη βιομηχανία οι εργοστασιακές επιτροπές, η Ρώσικη επανάσταση σε καμία περίπτωση δεν ξεπέρασε ένα αστικό κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Η εμπορευματική παραγωγή κι η οικονομική εκμετάλλευση ήταν μοιραίο να επικρατήσουν και μετά την Οκτωβριανή επανάσταση στον ίδιο βαθμό που επικρατούσαν και πριν. Οι εργάτες κι οι αγρότες έμελλε να μην έχουν κανένα έλεγχο πάνω στη Σοβιετική κοινωνία, όπως ακριβώς δεν είχαν κανένα πάνω στην τσαρική κοινωνία. Ξέρουμε επίσης ότι η εθνικοποίηση της βιομηχανίας κι η σχεδιασμένη παραγωγή συμβιβάζονται τέλεια με τις αστικές κοινωνικές σχέσεις. Η ιστορική τάση του βιομηχανικού καπιταλισμού βρισκόταν πάντα προς την κατεύθυνση της συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, της ανάπτυξης του μονοπωλίου, της συγχώνευσης της βιομηχανίας με το κράτος, του οικονομικού σχεδιασμού και τέλος της αυξανόμενης εξουσίας ενός γραφειοκρατικού μηχανισμού πάνω στην οικονομική και πολιτική ζωή.

Είναι ειρωνικό το ότι, αν ο Τρότσκυ είχε απλώς ακολουθήσει την ίδια του την αντίληψη, για τη «συνδυασμένη ανάπτυξη», ως τις λογικές της συνέπειες, πιθανόν να είχε καταλάβει πώς αναπτύχθηκε αυτή η τάση στη Ρωσία. Είδε (πολύ σωστά ) ότι η τσαρική Ρωσία, ένας νεοφερμένος στην Ευρωπαϊκή αστική ανάπτυξη, απόκτησε αναγκαστικά τις πιο αναπτυγμένες βιομηχανικές και ταξικές φόρμες αντί ν’ ανακεφαλαιώσει απ’ την αρχή ολόκληρη την αστική ανάπτυξη. Παραγνώρισε να εξετάσει ότι η Ρωσία, συντετριμμένη από μια τρομερή εσωτερική αναταραχή, που απογύμνωσε τις παραδοσιακές αστικές και τσιφλικάδικες τάξεις, πιθανόν ακολουθούσε έτσι μια παράλληλη κατεύθυνση μ’ εκείνη που ακολουθούσε η καπιταλιστική ανάπτυξη στον υπόλοιπο κόσμο- πράγμα που ήταν βέβαιο, μετά απ’ την αποστέρηση των εργατών και των αγροτών απ’ τον έλεγχο τους πάνω στα εργοστάσια και τη γη απ’ τη νέα γραφειοκρατία. Υπνωτισμένος από’ την ανόητη φόρμουλα «η εθνικοποιημένη ιδιοκτησία είναι αντίθετη με τον καπιταλισμό», ο Τρότσκυ δεν κατόρθωσε να αναγνωρίσει ότι ο ίδιος ο μονοπωλιακός καπιταλισμός τείνει να συγχωνευτεί με το κράτος με βάση τη δική του εσώτερη διαλεκτική, που συνεπάγεται τη συγκέντρωση του κεφαλαίου σε ολοένα και λιγότερες επιχειρήσεις. Ο παραλληλισμός που έκανε ο Λένιν ανάμεσα «σοσιαλισμό» και τον κρατικό καπιταλισμό έγινε έτσι μια φοβερή πραγματικότητα κάτω απ’ τον Σταλιν:Μια μορφή κρατικού καπιταλισμού που δεν «ωφελεί ολόκληρο τον λαό».

Βασικά, η πηγή της σύγχυσης που αφορά τη «φύση» του κοινωνικού συστήματος στη Ρωσία - το περίφημο «Ρώσικο ζήτημα» - βρίσκεται στην ατέλεια της Μαρξιανής οικονομικής ανάλυσης. Γράφοντας στα μέσα του 19ου αιώνα, ο Μαρξ ήταν εξοικειωμένος μόνο με 2 φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης: το μερκαντιλισμό και το «φιλελεύθερο»βιομηχανικό καπιταλισμό. Παρόλο που το κεφάλαιο σκιαγραφεί θαυμάσια την εμφάνιση του βιομηχανικού καπιταλισμού μέσα από τον μερκαντιλισμό (Σ.τ.Μ. εμποροκρατία) η εξέταση σταματάει εκεί ακριβώς όπου πρέπει ν’ αρχίσει από μας, έναν αιώνα αργότερα. Μπορούμε να δούμε ότι η συγκέντρωση του κεφαλαίου προχωρεί σε μια νέα φάση: την ανακύκληση του κεφαλαίου. Η «ελεύθερη αγορά» μετατρέπεται σε μονοπωλιακή και τελικά σε μια αγορά που χειραγωγείται από το κράτος. Η «αναρχία της παραγωγής», (για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του Ένγκελς) παραχωρεί τη θέση της στη διευθυνόμενη, «σχεδιασμένη» οικονομία, ένα σύστημα προγραμματισμού που έχει δημιουργηθεί όχι μόνο για ν’ αποτρέπει τις οικονομικές κρίσεις, αλλά και να προωθεί την συσσώρευση του κεφαλαίου. Ο καπιταλισμός ακολουθεί τη διαλεκτική του μ’ ένα σχεδόν κλασσικό Χεγκελιανό τρόπο: απ’ την ελεγχόμενη από το κράτος οικονομία, που εισήγαγε ο μερκαντιλισμός, στην «ελεύθερη οικονομία», που εδραίωσε ο βιομηχανικός καπιταλισμός και ξανά πίσω σε νεομερκαντιλιστικές μορφές, σ’ ένα νέο όμως επίπεδο που γέννησε η τεχνολογική και βιομηχανική ανάπτυξη. Δεν θα μπορέσουμε να περιμένουμε απ’ το Μαρξ ν’ ακολουθήσει αυτή τη διαλεκτική ως τις λογικές της συνέπειες πριν από ένα αιώνα· για μας το να αγνοήσουμε αυτό, ένα αιώνα αργότερα, θα ’ ναι μια θεωρητική μυωπία του χειρότερου είδους.

Η ανάπτυξη προς τον κρατικό καπιταλισμό εμφανίζεται σε μια τάση στη Δύση κι εξαιτίας πρωταρχικά των πρώιμων οικονομικών και πολιτικών μορφών, συνεχίζει να εξασκεί μια ισχυρή επίδραση στους κοινωνικούς θεσμούς. Παρ’ολο που φθείρονται με γρήγορο ρυθμό, οι αντιλήψεις της «ελεύθερης αγοράς» και του «κυρίαρχου ατόμου» εξακολουθούν να διαποτίζουν τις οικονομικές σχέσεις στην Ευρώπη και την Αμερική. Στη Ρωσία και σε πολλές περιοχές του «τρίτου κόσμου», όμως, ο κρατικός καπιταλισμός παίρνει μια πιο ολοκληρωμένη μορφή, γιατί οι επαναστάσεις μαγεύονται απ’ το παρελθόν, οδηγώντας στην καταστροφή των παλιών αρχουσών τάξεων και θεσμών. Ο «σοσιαλισμός» με την παραδεγμένη Μαρξιανή του μορφή, τείνει να γίνει ιδεολογία με την πιο στενή έννοια του όρου επειδή ακριβώς όπως παρατήρησε ο Λένιν, ένα πολύ μεγάλο μέρος απ΄ το Μαρξιανό σοσιαλισμό, μπορεί να ταυτιστεί με τον κρατικό καπιταλισμό. Η αποδοχή του κράτους απ’ το Μαρξ – η «προλεταριακή δικτατορία», το «σοσιαλιστικό κράτος»- γίνεται το μέσο με το οποίο το μεγάλο σοσιαλιστικό όραμα μεταμορφώνεται σ’ ένα ολότελα αντιδραστικό θέαμα : τις κόκκινες σημαίες που σκεπάζουν το φέρετρο της λαϊκής επανάστασης .

Τι θα συνέβαινε αν είχε πετύχει η Κροστάνδη ; οπωσδήποτε θα είχαμε απαλλαγεί από μια Σταλινική ανάπτυξη, μια ανάπτυξη που μετέτρεψε ολόκληρο το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα σ’ ένα όργανο διεθνούς αντεπανάστασης. Τελικά δεν ήταν η Ρωσία που υπέφερε τρομακτικά, αλλά και η ανθρωπότητα σαν σύνολο. Η κληρονομιά που μας άφησε ο Μπολσεβικισμός, με τη μορφή του Σταλινισμού, του Τροτσκισμού και του Μαοϊσμού, έχει ανακόψει την επαναστατική σκέψη και πράξη στον ίδιο βαθμό που το έχουν κάνει οι προδοσίες των ρεφορμιστικών πτερύγων του σοσιαλιστικού κινήματος.

Μια νίκη των ναυτών της Κροστάνδης θα μπορούσε επίσης να έχει ανοίξει μια νέα προοπτική για τη Ρωσία-μια μεικτή κοινωνική ανάπτυξη, που θα συνδύαζε τον εργατικό έλεγχο στα εργοστάσια .ε μια ανοικτή αγορά στα γεωργικά αγαθά, βασισμένη σε μια μικρής κλίμακας γεωργική οικονομία και σε εθελοντικές αγροτικές κομμούνες. Οπωσδήποτε μια τέτοια κοινωνία στην υπανάπτυκτη αγροτική Ρωσία δε θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί δίχως εξωτερική βοήθεια· αλλά μια τέτοια βοήθεια θα ήταν δυνατή μόνο αν το επαναστατικό κίνημα, στην Ευρώπη και την Ασία αναπτυσσόταν ελευθέρα δίχως επεμβάσεις από μέρους της Τρίτης Διεθνούς. Ο Σταλινισμός απόκλεισε εκ των προτέρων αυτή την πιθανότητα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’20, όλα ουσιαστικά τα τμήματα της κομμουνιστική διεθνούς είχαν γίνει όργανα της Σταλινικής πολιτικής, που αποτελούσαν αντικείμενο αγοραπωλησίας σε αντάλλαγμα στρατιωτικών συμμαχιών με τις καπιταλιστικές δυνάμεις.

Η καταστολή της Κροστάνδης το Μάρτη 1921, υπήρξε μια πράξη απροκάλυπτης αντεπανάστασης, ο στραγγαλισμός του λαϊκού κινήματος σε μια εποχή όπου ο Λένιν, ο Τρότσκι κι άλλοι επιφανείς Μπολσεβίκοι βρίσκονταν επικεφαλείς της διακυβέρνησης του Σοβιετικού καθεστώτος. Το να μιλήσουμε όπως κάνει ο Τρότσκί για τη «συνέχεια» της Ρωσικής επανάστασης σ τη δεκαετία του ’30, το να περιγράψουμε την γραφειοκρατία σαν φύλακα των νικών του Οκτώβρη, το ν’ αποκαλέσουμε το Σταλινισμό απλώς σαν μια «θερμιδωριανή» αντίδραση – όλα αυτά είναι καθαρές βλακείες. Δεν υπάρχει ούτε συνέχεια ούτε Θερμιδώρ· υπήρξε απλώς το κάλυμμα ενός οράματος όπου είχε στραγγαλιστεί στα 1921 κι ακόμα νωρίτερα. Η άνοδος του Στάλιν στην εξουσία τόνισε απλώς μια αντεπανάσταση που είχε αρχίσει νωρίτερα. Πολύ πριν απ’ τα 1927, όταν εκδιώχθηκε η Τροτστκιστική αντιπολίτευση, όλες οι κοινωνικές κατακτήσεις είχαν χαθεί, στο μέτρο που αφορούσαν το Ρώσικο λαό. Απ’ αυτό προερχόταν η αδιαφορία των εργατών και των αγροτών για τα αντισταλινικά αντιπολιτευτικά ρεύματα που υπήρχαν μέσα στους κόλπους του κομμουνιστικού κόμματος.

Όλες οι προϋποθέσεις για το Σταλινισμό είχαν δημιουργηθεί με την ήττα των ναυτών της Κροστάνδης και των απεργών της Πετρούπολης. Μπορεί να προτιμήσουμε να θρηνήσουμε αυτά τα λαϊκά κινήματα, να τιμήσουμε τον ηρωισμό των θυμάτων, να χαράξουμε τις προσπάθειες τους στα χρονικά της επανάστασης. Αλλά πάνω απ’ όλα η εξέγερση της Κροστάνδης και το απεργιακό κίνημα στην Πετρούπολη πρέπει να γίνουν κατανοητά -όπως θα καταλαβαίναμε τα διδάγματα όλων των μεγάλων επαναστάσεων- αν θέλουμε να συλλάβουμε το περιεχόμενο της ίδιας της επαναστατικής διαδικασίας.