Η επικαιρότητα της θεωρητικής σκέψης (και της αγωνιστικής δράσης) του Ζώρζ Λαμπικά

της Ελένης Πορτάλιου

Από τις εκδόσεις «Εκτός Γραμμής» κυκλοφορεί το βιβλίο του Ζώρζ Λαμπικά «Η βία; Ποιά βία;», σε μετάφραση Χρήστου Βαλλιάνου - Τάσου Μπέτζελου, και πρόλογο - επίμετρο Στάθη Κουβελάκη. Συγκεντρώνει ήδη μεγάλο ενδιαφέρον, όπως φάνηκε και από το πολυπληθές ακροατήριο που παρακολούθησε την πρώτη παρουσίαση (16/7). Ο Ζώρζ Λαμπικά, φιλόσοφος και πανεπιστημιακός καθηγητής, στρατευμένος κομμουνιστής, μέλος - με κριτική, αυτόνομη σκέψη και δράση - του ΚΚ Γαλλίας μέχρι το 1982, υποστήριξε θεωρητικά και υπηρέτησε έμπρακτα τη βαθειά πεποίθησή του ότι η επανάσταση αποτελεί τον μοναδικό δρόμο για την ανάκτηση της ζωής και της ελευθερίας των κυριαρχούμενων τάξεων, για την απαλλαγή από τη βία και την οδύνη που γεννά ο βάρβαρος παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός του 20ου και των αρχών του 21ου αι. 

Νέος 26 ετών, καθηγητής φιλοσοφίας στη μέση εκπαίδευση στο Αλγέρι, συνδέεται με το Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης (FLN) της Αλγερίας και παίρνει μέρος στον πόλεμο κατά της αποικιακής κατοχής. Ζει από κοντά τη κτηνώδη βία του Γαλλικού στρατού, περνά στην παρανομία και καταδικάζεται σε θάνατο από την παρακρατική Οργάνωση Μυστικός Στρατός. Υπηρετεί στο διάστημα αυτό τη θητεία του, όπως και άλλοι αριστεροί, στο τάγμα ανεπιθυμήτων - ένα απάνθρωπο στρατόπεδο στις Νότιες Άλπεις, διαφεύγει για λίγο από την Αλγερία στη Γαλλία το 1962 και επανέρχεται για να συμβάλει σημαντικά στην επανίδρυση του Πανεπιστημίου στο ελεύθερο Αλγέρι. Συμμετέχει στον Μάη του ’68 και επιστρέφει οριστικά στη Γαλλία, όπου και θα διδάξει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ. Διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στο Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών και Μελετών του ΓΚΚ, συνιδρύει τη θεωρητική επιθεώρηση Dialectiques και παίρνει μέρος στις μεγάλες θεωρητικές και πολιτικές αναζητήσεις για τον μαρξισμό, που σφράγισαν τις 10ετίες 1960, ’70 και ’80 (περισσότερα για τη ζωή και το έργο του στην εισαγωγή του Σ. Κουβελάκη).

Ο Ζώρζ Λαμπικά μας συστήνει στο κλείσιμο του βιβλίου του να το επικαιροποιούμε μέσα από παραδείγματα που μας προσφέρονται καθημερινά. Θα αναφερθώ σε δύο : στην επέτειο των 40 χρόνων από το πραξικόπημα και την Τουρκική εισβολή/κατοχή του 40% του κυπριακού εδάφους και στην πρόσφατη εισβολή των Ισραηλινών δυνάμεων κατοχής για πολλοστή φορά στη λωρίδα της Γάζας.

1974-2014. Σαράντα χρόνια πριν η εγκληματική υπερδύναμη των ΗΠΑ, που ενέχεται σε όλες τις δικτατορίες και τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους, βρίσκεται πίσω από το πραξικόπημα της Ελληνικής χούντας στην Κύπρο που άνοιξε τον δρόμο της Τουρκικής εισβολής. «ΝΑΤΟ-CIA προδοσία» κραυγάζουν χιλιάδες Κύπριοι διαδηλωτές. Το σχετικό ντοκιμαντέρ του Μιχάλη Κακογιάννη είναι μια συγκλονιστική ταινία για τα γεγονότα και την οδύνη που συνθλίβει δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους από μωρά παιδιά μέχρι γέροντες. Την οδύνη στην Κύπρο γεννά η βία των πραξικοπηματιών, που δεν μακροημέρευσαν, και κυρίως η βαρβαρότητα των εισβολέων ενός στρατοκρατικού καθεστώτος, στηριζόμενου από τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία.

2014 : Η εισβολή στη Γάζα έχει 650 νεκρούς, πολλές χιλιάδες τραυματίες και σωρούς ερειπίων (23/7). Είναι, όπως και στην Κύπρο, μια «αιματηρή» βία που εξαπολύει το κυρίαρχο και πάνοπλο κράτος-τρομοκράτης του Ισραήλ, το οποίο ασκεί επίσης σταθερά επί δεκαετίες τη «σιωπηλή» βία επί του παλαιστινιακού λαού (στη Γάζα 4.500 άνθρωποι συνωστίζονται σε 1 τετρ. χιλ. γης, 40% είναι άνεργοι). «Πίσω από την έννοια της φτώχειας» γράφει ο Λαμπικά, «κρύβεται το γεγονός ότι στη σημερινή ανάπτυξη του καπιταλισμού υπάρχουν άνθρωποι που είναι περιττοί : δομική ανεργία, μετανάστευση, κ.λπ. και σε πλανητική κλίμακα μπορούμε να πούμε ότι ο παλαιστινιακός λαός είναι ένας λαός περιττός». 

Ο Λαμπικά θ’ αναλάβει, από τη μια, να ορίσει τη βία, να διαχωρίσει την αντίσταση των κυριαρχούμενων που εκφράζεται ως λαϊκή αντι-βία, από τη συστημική βία της οποίας παραθέτει πολλαπλές μορφές και αποκαλύπτει τα αίτια και, από την άλλη, να αποδώσει στην ξεχασμένη και συκοφαντημένη έννοια της επανάστασης την οξύτητά της, δηλαδή την απελευθερωτική της λειτουργία απέναντι στα δεινά του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. 

Ας δούμε βασικά στοιχεία του έργου «Η βία; Ποιά βία;».

1. Η βία είναι σύμφυτη με την επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής παγκόσμια. Πρόκειται για τη βία που ασκεί η αστική τάξη για να κυριαρχήσει. Σε αντιπαράθεση με τον μύθο μιας «αίσιας παγκοσμιοποίησης», έχουμε να κάνουμε με μια κατάσταση «παγκοσμιοποιημένης βίας». «Η παγκοσμιοποίηση προσφέρει για πρώτη φορά στους κυρίαρχους το υλικό (πλανητικό/ολοκληρωτικό) μηχανοστάσιο του οικονομικού, πολιτικού, ιδεολογικού, χρηματοπιστωτικού, στρατιωτικού, διπλωματικού, πληροφοριακού και πολιτιστικού ελέγχου της καταπίεσης». Εξ’ άλλου, έχοντας μετατρέψει τα πάντα σε εμπορεύματα, ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει διεισδύσει σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης υπόστασης για να την εντάξει στις αγοραίες διαδικασίες. Λειτουργεί, έτσι, ομογενοποιητικά, ισοπεδωτικά απέναντι στις εθνικές, πολιτισμικές και άλλες διαφορές. «Το χρήμα ως καθολικό ισοδύναμο είναι το μαχαίρι που ξυρίζει κάθε πρωτοτυπία».

Δεν υπάρχει μια υπερκείμενη έννοια της βίας. Αντίθετα αυτή προσλαμβάνει συγκεκριμένες μορφές σε συγκεκριμένες καταστάσεις «Δεν υπάρχει βία παρά εν καταστάσει». Αναφερόμενος στην έννοια της «πρωταρχικής απαλλοτρίωσης» του Μαρξ, ο οποίος περιγράφει τη διαδικασία περάσματος από ένα τρόπο παραγωγής σ’ ένα άλλο με την εμπειρία της Μεγάλης Βρετανίας, ο Λαμπικά θυμίζει τις λέξεις που εκείνος χρησιμοποιεί (υποδούλωση, έγκλημα, λεηλασία, αρπακτικότητα, εμπρησμός, κλοπή, προδοσία, διαφθορά, φόνος, ατίμωση). «Αυτή η απαλλοτρίωση έχει αποτυπωθεί στα χρονικά της ανθρωπότητας με γράμματα από αίμα και φωτιά».

2. Η βία των κυρίαρχων εκμεταλλευτικών τάξεων παίρνει «αιματηρές» ορατές και «σιωπηλές» κρυφές μορφές. Ο 20ος αιώνας, παρά την πρόοδο των ανακαλύψεων, εφευρέσεων και επιστημονικοτεχνικών επαναστάσεων, είναι ο αιώνας της πιο ολοκληρωμένης βαρβαρότητας (πόλεμοι, πολιτικές και εθνοτικές εκκαθαρίσεις, γενοκτονίες, βασανιστήρια, σωφρονιστικοί εγκλεισμοί, απάνθρωπες φυλακίσεις, στρατόπεδα συγκέντρωσης προσφύγων και μεταναστών, εκτοπισμοί πληθυσμών, οργανωμένοι λιμοί). Η ανθρωπότητα νίκησε τη σπάνη αλλά ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός δημιουργεί εκατομμύρια απόβλητων ανθρώπων που αργοπεθαίνουν σε συνθήκες μεγάλης οδύνης. 

Ο κατάλογος του Ζόλταν Γκρόσμαν της περιόδου από το 1830 έως το 2001 καταγράφει 134 «αιματηρές» μορφές βίας, δηλαδή στρατιωτικές επεμβάσεις των ΗΠΑ, ενώ εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε συνθήκες φτώχειας, ανασφάλειας, στα όρια της επιβίωσης. Όπως λέει η Ντανιέλ Λικάρ «κάθε μισθωτός κινδυνεύει πλέον να έχει την τύχη των μισθωτών μιας χρήσεως». Πρόκειται για τις «σιωπηλές» μορφές βίας που είναι σύμφυτες των σύγχρονων εργασιακών σχέσεων, οι οποίες οδηγούν σε πόνο, αυτοκτονίες, σοβαρές ψυχικές διαταραχές, ιδιαίτερα τους μετανάστες.

Η βία εξαπλώνεται σε όλες τις μορφές των κοινωνικών και ανθρώπινων σχέσεων εμφιλοχωρεί στο σχολείο (bullying), την οικογένεια (ενδοοικογενειακή βία), εκπέμπεται από τις τηλεοπτικές οθόνες, εκριζώνει πολιτισμικές, γλωσσικές και άλλες αχρείαστες διαφορές, απογράφει μέσω των συστημάτων παρακολούθησης και ηλεκτρονικών πληροφοριών προσωπικά, εθνικά και άλλα δεδομένα. Η εμπορευματοποίηση στις πιο ακραίες εκδοχές της εμπεριέχει θανατηφόρες μορφές «σιωπηλής» βίας (εμπόριο όπλων, ναρκωτικών, πορνεία, πώληση ανθρωπίνων οργάνων).

3. «Περισσότερο από ποτέ η βία παραπέμπει στο μονοπώλιο του κράτους». Η αντίσταση των κυριαρχούμενων λαϊκών τάξεων δεν είναι ποτέ επιλογή. «Ποιός δεν θα ήθελε η καθολική ψηφοφορία να υποκαταστήσει τα οδοφράγματα των οδομαχιών», «Κατά γενικό κανόνα η βία, είτε ατομική, είτε συλλογική γεννιέται από την οδύνη».

Ο Λαμπικά παραθέτει τον Όσκαρ Ουάϊλντ που θεωρεί την ανυπακοή ως την πρώτη αρετή του ανθρώπου - ο άνθρωπος προόδευσε με την ανυπακοή και την εξέγερση - και την εύστοχη διατύπωση του Ζαν Ζενέ : η βία του καταπιεσμένου είναι απελευθερωτική, ενώ η βία του καταπιεστή είναι βαναυσότητα. Για κανένα απελευθερωτικό κίνημα οι μορφές ανοιχτής βίας δεν είναι ταυτοτικό χαρακτηριστικό. Αλλά η άμυνα απέναντι στις αιματηρές μορφές βίας - στον πόλεμο με ένοπλη αντίσταση, στις δικτατορίες με μέσα δολιοφθοράς ή με ένοπλα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα - και η αντίσταση, βίαιη ή ειρηνική, στις γενικευμένες «σιωπηλές» μορφές βίας, είναι η μοναδική απάντηση γι’ αυτούς που δεν «αντέχουν άλλο» και όλοι οι δρόμοι διαφυγής τούς είναι αποκλεισμένοι.

4. Ο Λαμπικά γράφει το έργο του την περίοδο της έξαρσης της αντιτρομοκρατικής υστερίας και του πολέμου κατά της τρομοκρατίας που εξαπέλυσαν οι ΗΠΑ, γενικότερα οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους. «Η 11η Σεπτεμβρίου ήρθε την κατάλληλη στιγμή για να νομιμοποιήσει τον πόλεμο ως πολιτική, που είχε ήδη δρομολογηθεί προηγουμένως». Τότε δημιουργήθηκαν οι θεωρίες για το τέλος της ιστορίας, για την αγορά και την παγκοσμιοποίηση ως μονόδρομους. Ευτυχώς η ισχύς αυτών των ισχυρισμών δεν κράτησε πολύ. Οδήγησαν, όμως, σε διάλυση κράτη, έθνη, λαούς και βοήθησαν να κυριαρχήσουν παγκόσμια οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και μάλιστα με μορφές εκμετάλλευσης ανάλογες εκείνων της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. 

Σήμερα οι ΗΠΑ δεν αποτελούν μονοκρατορία σε συμμαχία με την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ιαπωνία. Οι λεγόμενες «αναδυόμενες οικονομίες» και πρώτη απ’ όλες η Κίνα εισέρχονται στο διεθνή ανταγωνισμό επιβάλλοντας σκληρές σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε εκατοντάδες εκατομμύρια εργαζομένων. Οι εργασιακές συνθήκες στην Κίνα παραπέμπουν περισσότερο σε καταστάσεις δουλείας παρά επισφαλούς μισθωτής εργασίας. «Οι υποτελείς και ανταγωνιστικοί ιμπεριαλισμοί», παλαιοί και αναδυόμενοι, «θα χρησιμοποιήσουν τα περιθώρια αυτονομίας που έχουν κατακτήσει, προκειμένου να υπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα, αυξάνοντας τις ζώνες επιρροής τους, τις αγορές και τα κέρδη τους».

5. «Υπάρχει μια καταφανής δυσαναλογία ανάμεσα στις κριτικές αναλύσεις του σημερινού σταδίου του καπιταλισμού και τις αναλύσεις που το νομιμοποιούν» γράφει ο Λαμπικά. «Οι διανοούμενοι, δεν μπορούν ασφαλώς ν’ αλλάξουν τον κόσμο, κυρίως όχι από μόνοι τους, μπορούν όμως να συμβάλλουν ώστε να μη διολισθήσουν οι κοινωνίες μας από τον λήθαργο στο πολιτικό κώμα». Εκείνος, ερμηνεύει τον κόσμο για να συμβάλει στην αλλαγή του, που προϋποθέτει την αποκατάσταση της επανάστασης - «να ξαναδώσουμε στην έννοια της επανάστασης την οξύτητά της». Σε αντίθεση με τους κλασικούς θεωρητικούς της «εμείς διαθέτουμε μακρά πείρα επαναστάσεων και γνωρίζουμε κάτι που εκείνοι αγνοούσαν : ότι οι επαναστάσεις μπορεί να είναι κόκκινες, ροζ, λευκές, μαύρες». Κι αυτό μάς «προφυλάσσει από την προσφυγή σε οποιοδήποτε εγκόλπιο». Μ’ άλλα λόγια, «η επαναστατική διαδικασία υπάρχει πάντοτε μόνον εν καταστάσει». 

Η αναζήτηση ενός θεωρητικού και πολιτικού ριζοσπαστισμού για την ανάλυση του σημερινού παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, τους φορείς, τις δυνατότητες και τις μορφές της σύγκρουσης, δεν σημαίνει ότι αποποιούμαστε την ιστορία των επαναστάσεων. Πρέπει να πολεμήσουμε τη θέση των κυρίαρχων ότι η επανάσταση είναι συνυφασμένη με την τρομοκρατία ή, πάντως, καταλήγει σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ο νεκροθάφτης τόσο της δημοκρατίας όσο και του πολιτικού. Γιατί «η ταύτιση της δημοκρατίας με την αγορά που αποδίδει κάθε εξουσία στην οικονομία αποπέμπει την πολιτική προς όφελος της διαχείρισης».

6. Η ανάκτηση της οξύτητας της γλώσσας επαναφέρει λέξεις καίριες όχι «ξύλινες», όπως τάξεις, ταξική πάλη, καπιταλισμός, εκμετάλλευση, ιμπεριαλισμός, επανάσταση. «Η τελευταία μόλις πρόσφατα βγήκε από τις μεταφορές του μάρκετινγκ και το επιστημονικοτεχνικό λεξιλόγιο, προκειμένου να επιστρέψει στην πολιτική».

7. Ποιό είναι όμως το σύγχρονο υποκείμενο της επανάστασης; Το παγκόσμιο προλεταριάτο, μας λέει ο Λαμπικά, «γιατί έτσι πρέπει να ονομάσουμε τα εκατομμύρια νέους εργαζόμενους που υπάγονται πλέον στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και γενικότερα την τεράστια μάζα των κυριαρχούμενων». Σύμφωνα, όμως, και με τους κλασικούς του μαρξισμού, «το προλεταριάτο μπορεί να νικήσει μόνο χάρη στις συμμαχίες που συνάπτει - με την μικροαστική τάξη, με την αγροτιά ή με την ίδια την αστική τάξη».

Και είναι πολύ ενδιαφέρον να σκεφτούμε, τώρα που έχει ανοίξει από στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ θέμα συμμαχιών, το πως πρέπει να τίθεται αυτό το θέμα. Ο Λαμπικά, αναφερόμενος στην εμφανιζόμενη ως καλή βούληση των αριστερών κομμάτων αγνώστου προορισμού, μας βοηθά να σκεφτούμε το πολύ απλό προαπαιτούμενο της επιλογής συμμάχων : για ποιόν ακριβώς στόχο θέλουμε να συμμαχήσουμε. Οι κοινωνικές συμμαχίες διαμορφώνονται εν καταστάσει, δηλαδή μέσα στην κίνηση μιας ανατρεπτικής αν όχι επαναστατικής διαδικασίας και δεν είναι a priori δεδομένες. Όσον αφορά τις πολιτικές συνεργασίες ή συμμαχίες τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Αλλά το μείζον θέμα της εποχής μας αφορά στο πως απαντά η αριστερά στο σημερινό «σύστημα» και ποιες σχέσεις οικοδομεί με τις κυριαρχούμενες τάξεις και τους αγώνες τους.

Ο διεθνισμός, δηλαδή η αλληλεγγύη των καταπιεσμένων είναι συστατικό στοιχείο της έννοιας της επανάστασης και «παραμένει η επιβεβλημένη και αναντικατάστατη απάντηση στον γέρικο ιμπεριαλισμό και τον σημερινό πολυεθνισμό των επιχειρήσεων». «Πρέπει, λοιπόν, να συνδεθούν η γνώση και οι πρακτικές των αγώνων που δίνουν οι ταμίες της Carrefour, οι Κορεάτες σιδηρουργοί, οι Βραζιλιάνοι ακτήμονες, οι Κινέζοι ανθρακωρύχοι, οι κάτοικοι στις φαβέλες του Ρίο, οι Παλαιστίνιοι καμικάζι και οι Αφγανοί αντάρτες». Καθώς το εθνικό κράτος αποτελεί ουσιαστικό υποστηρικτή της παγκοσμιοποίησης η οποία προχωρεί μέσα από υπερεθνικούς και ανεξέλεγκτους θεσμούς, οι αγώνες εναντίον της «παγκοσμιοποιημένης αντεπανάστασης» δεν μπορούν να ξεφύγουν από το εθνικό πλαίσιο. Το εθνικό πλαίσιο αντιπροσωπεύει τον αναντικατάστατο τόπο άσκησης της δημοκρατίας και διεξαγωγής των αγώνων για τον εκδημοκρατισμό. Γιατί στο επίπεδο της Ε.Ε. και στους παγκόσμιους θεσμούς του διεθνοποιημένου καπιταλισμού δεν υπάρχει τόπος άσκησης της λαϊκής κυριαρχίας. «Το έθνος είναι το μοναδικό πεδίο που έχει στη διάθεσή της η λαϊκή κυριαρχία για να εκφραστεί».

8. Ο Λαμπικά ασκεί κριτική στις διάφορες εκδοχές της αριστεράς ως προς τις θέσεις και τις μεταλλάξεις τους απέναντι στα προβλήματα των λαϊκών τάξεων και την αναγκαιότητα σύγκρουσης με το καπιταλιστικό σύστημα σήμερα, μέσα από επαναστάσεις της εποχής μας. Αλλά αυτό το θέμα χρειάζεται εξαντλητική συζήτηση, πολύ ευρύτερη της θεματολογίας του βιβλίου.