Πειθαρχική εξουσία και καπιταλισμός

PIERRE MACHEREY

 Φουκώ και Μαρξ: 

Το παραγωγικό υποκείμενο,

μετάφραση Τάσος Μπέτζελος,

 Εκτός Γραμμής,

Από τον Φουκώ στον Μαρξ

Αναδημοσίευση από την "ΑΥΓΗ"

Του Χρίστου Σίμου

Με ένα βιβλίο του Πιέρ Μασερέ, που επιχειρεί να διερευνήσει τη θεωρία του Καρλ Μαρξ για τον καπιταλισμό, διαβάζοντας αποσπάσματα από το Κεφάλαιο, κυρίως, μέσα από το εννοιολογικό οπλοστάσιο του Μισέλ Φουκώ, κάνει την πρώτη του εμφάνιση ο εκδοτικός οίκος Έκτος Γραμμής, δίνοντας έτσι το θεωρητικό και πολιτικό στίγμα εντός του οποίου θα επιδιώξει να κινηθεί. Ο Π. Μασερέ ανήκε στον κύκλο των μαθητών του Λουί Αλτουσέρ, και είχε συμμετάσχει στη συγγραφή του διάσημου έργου «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο». Δίδαξε φιλοσοφία στα πανεπιστήμια Paris I και Lille ΙΙΙ. Το συγγραφικό του έργο είναι πολύ πλούσιο, καθώς περιλαμβάνει μελέτες για την φιλοσοφία του Σπινόζα, τον Μαρξ και τον μαρξισμό, τη λογοτεχνία και βεβαίως μελέτες για το φιλοσοφικό ρεύμα που έχει καταγραφεί στην ιστορία των ιδεών ως δομισμός. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τρία ακόμα βιβλία του.

Η εξουσία ως παραγωγικός μηχανισμός

Ο στόχος του βιβλίου είναι να δείξει πως μέσα από την ανάλυση του Μαρξ για την ιδιαιτερότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής μπορούν να αντληθούν στοιχεία για μια θεωρία της εξουσίας:
«Πώς είναι δυνατόν, δίχως να υποπέσουμε σε υπερερμηνεία, να αντλήσουμε στοιχεία για μια θεωρία της εξουσίας από τον τρόπο που εξηγείται η διαδικασία παραγωγής της σχετικής υπεραξίας, τη στιγμή που το πρόβλημα της εξουσίας, αν δεν είναι απολύτως ξένο προς αυτή την εξήγηση, τίθεται μόνο περιθωριακά;» (σελ. 16).

Επιχειρώντας να απαντήσει το ερώτημα αυτό, ο Μασερέ δεν επιδιώκει να εντάξει τον Φουκώ στην μακρά αλυσίδα των μαρξιστών, μια κατηγορία με την οποία ο τελευταίος αισθανόταν άβολα. Όπως είχε πει χαρακτηριστικά, άλλωστε, σε μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στους Κόλιν Γκόρντον και Πωλ Πάττον το 1978, «υπήρξα αρκετά προσεκτικός, ώστε να μην κάνω όλες τις αναφορές που θα μπορούσα να είχα κάνει στον Μαρξ, διότι οι αναφορές στον Μαρξ εντός του πνευματικού και πολιτικού κλίματος της Γαλλίας σήμερα δεν λειτουργούν καθόλου ως δείκτες προέλευσης, αλλά ως σημάδια προσκόλλησης». (Michel Foucault, Σκέψεις γύρω από τον Μαρξισμό, τη Φαινομενολογία, και την Εξουσία, Futura, Αθήνα, 2013, σελ. 22-23). Στην ίδια συνέντευξη, ο Μ. Φουκώ είχε τονίσει πως «σε ό,τι έγραψα γύρω από την πειθαρχία, το έργο μου είναι για όλα αυτά εγγενώς συνδεδεμένο με αυτό που γράφει ο Μαρξ» (στο ίδιο, σελ. 22).

Ο Μασερέ, λοιπόν, δεν επιθυμεί να ακολουθήσει μια διανοητική πορεία που θα είχε ως αφετηρία τον Μαρξ και θα κατέληγε στον Φουκώ, αλλά το αντίστροφο: να αναδείξει στοιχεία της σκέψης του Μαρξ επιδιώκοντας να δείξει πως οι σχέσεις εξουσίας δεν αφορούν μόνο το επίπεδο της πολιτικής, αλλά πρωτίστως, ίσως, το επίπεδο της οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτό, ο Μασερέ επισημαίνει πως η εξουσία για τον Φουκώ δεν είναι μια «αρνητική» δύναμη» η οποία επιβάλλεται στα υποκείμενα από κάποιο εξωτερικό ή υπερβατικό σημείο, πέραν αυτών. Αντίθετα, υπογραμμίζεται πως οι σχέσεις εξουσίας διατρέχουν όλες τις κοινωνικές σχέσεις, είναι εμμενείς, εντός των κοινωνικών θεσμών, με άλλα λόγια. Επιπλέον, οι σχέσεις εξουσίας, δεν απαγορεύουν, δεν λένε μόνο όχι: οι σχέσεις εξουσίας παράγουν νέα πεδία, νέους θεσμούς, παράγουν τα ίδια τα υποκείμενα, οριοθετούν συγκεκριμένα πλαίσια και κανόνες.

Από την εργασιακή δύναμη στο παραγωγικό υποκείμενο.

Η ιδιαιτερότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, επισημαίνει ο Μασερέ, συνίσταται στο ότι διακρίνει την εργασιακή δύναμη –η έννοια-κλειδί την οποία «διαβάζει» ο Μαρξ μέσα στα «διάκενα» της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας, σύμφωνα με την αλτουσεριανή παράδοση-, το μόνο εμπόρευμα που διαθέτει ο εργαζόμενος προκειμένου να επιβιώσει, από τις συνθήκες ενεργοποίησης της, από την συγκεκριμένη χρήση που γίνεται κάθε φορά, οι οποίες δεν ελέγχονται από τον ίδιο, αλλά από τον εργοδότη που του καταβάλλει τον μισθό του, το «ενοίκιο» δηλαδή, ως αντάλλαγμα για την παραχώρηση της εργασιακής δύναμης. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας υπενθυμίζει πως η ανάλυση του Μαρξ κατέδειξε πως στον καπιταλισμό η αγοραπωλησία της εργασιακής δύναμης συμφέρει μόνο αυτόν που την αγοράζει. Αγοράζοντας την εργασιακή δύναμη του εργαζόμενου, ο αγοραστής, δηλαδή ο καπιταλιστής, αποκτά το δικαίωμα να αντλήσει κέρδος από τη χρήση της, το οποίο κρατά για τον εαυτό του. Η διαδικασία αυτή, σημειώνει ο Μασερέ, διχάζει το υποκείμενο, διαχωρίζοντας την εργασιακή του δύναμη, την οποία κατέχει εν γένει ως δυνατότητα, από τη χρήση της, η οποία παραχωρείται στον καπιταλιστή. Η διαδικασία αυτή, υπογραμμίζεται μετατρέπει το υποκείμενο σε παραγωγικό υποκείμενο (σελ. 26).

Όλα τα παραπάνω, παρά τους ισχυρισμούς των θιασωτών της φιλελεύθερης θεώρησης, δεν αποτελούν πράξεις, συναλλαγές και διαδικασίες που συμβαίνουν ανάμεσα σε μεμονωμένα άτομα: η είσοδος του εργαζόμενου στον χώρο εργασίας, στον οποίο ο καπιταλιστής παραλαμβάνει το εμπόρευμα «ικανότητα προς εργασία», τον μετατρέπει σε ένα υποκείμενο που παράγει μέσα σε συνθήκες που είναι προκαθορισμένες και διέπονται από πολύ συγκεκριμένους Κανόνες (βλ. σελ. 30). Η ίδια η αγορά, ο τόπος συνάντησης όλων των καπιταλιστών, δεν αποτελεί το άθροισμα τους, όπως έχει δείξει ο Μαρξ, αλλά το πλαίσιο που καθορίζει την ανταλλαγή τω ν εμπορευμάτων: οι μεμονωμένοι καπιταλιστές παράγουν με στόχο την αγορά, δηλαδή για να πουλήσουν τα εμπορεύματά τους στην κοινωνία, διαμέσου της αγοράς. Το πλέγμα σχέσεων αυτό, ορίζεται από συγκεκριμένους Κανόνες, δηλαδή από πολύ συγκεκριμένα όρια που επιτρέπουν και ταυτόχρονα απαγορεύουν, που μετασχηματίζουν δηλαδή την εργασιακή δύναμη προκειμένου να παραχθεί υπεραξία.

Ο Μασερέ όμως επισημαίνει ακόμα μία διάσταση της καπιταλιστικής παραγωγής: Πρόκειται για μια διαδικασία κατά την οποία το αποτέλεσμα της συλλογικής δουλειάς των εργαζομένων καρπώνεται από έναν και μοναδικό άνθρωπο, τον καπιταλιστή ο οποίος κερδίζει από την παραγωγή υπεραξίας.
Αν η εργασιακή δύναμη πρέπει να μετατραπεί σε παραγωγική δύναμη, η διαδικασία αυτή δεν γίνεται εν κενώ, αλλά ούτε συντελείται μόνο στο εργοστάσιο (το βασικό σημείο αναφοράς του Μαρξ, όπως ήταν λογικό εν μέσω της περίφημης Βιομηχανικής Επανάστασης κατά τον 19ο αιώνα). Η απαιτούμενη προετοιμασία που συγκροτεί «παραγωγικά υποκείμενα» προϋποθέτει την έννοια της πειθαρχίας, όπως αυτή συστήνεται από τον Φουκώ, έννοια που προσομοιάζει με το habitus του Πιέρ Μπουρντιέ, το οποίο στα ελληνικά έχει μεταφραστεί ως «έξη». Πρόκειται για το σύνολο των προδιαθέσεων με βάση τις οποίες τα άτομα ενεργούν και αντιδρούν στις κοινωνικές περιστάσεις. Όλα αυτά, εγγράφονται πάνω στο σώμα των υποκειμένων, και στο σημείο αυτό ο Μασερέ υπενθυμίζει τη διαφωνία του Φουκώ με την αλτουσεριανή, και όχι μόνο έννοια, της ιδεολογίας. Η διαδικασία εγγραφής φτιάχνει μια «δεύτερη φύση» στα υποκείμενα, η οποία όμως δεν έχει να κάνει με την έννοια του εξαναγκασμού. Η μετασχηματιστική αυτή διαδικασία, είναι μία από τις διαδικασίες που συγκροτούν τα υποκείμενα, μετατρέποντας σε «κανονικά», πειθαρχικά, αποτελεσματικά. Η διαδικασία αυτή, δεν συντελείται επί των μεμονωμένων υποκειμένων, αλλά σε «μάζες». Στο πλαίσιο αυτό, ο Μασερέ τονίζει τη σημασία που έδινε ο Φουκώ στο εργοστάσιο ως τόπο συγκέντρωσης πολλών εργαζομένων, ως ενός δικτύου σχέσεων εξουσίας προκειμένου να επιτευχθεί ο απαραίτητος συντονισμός.

Κλείνοντας, ο Μασερέ αναλύει εκ νέου την παραγωγική διαδικασία, μέσα από τις έννοιες της βιοεξουσίας, της πειθαρχίας και της επιτήρησης, υπογραμμίζοντας πως ο καπιταλισμός είναι ο ιστορικός τύπος της κοινωνίας εκείνος «που μετέτρεψε την παραγωγικότητα σε πυρήνα της κοινωνικής ύπαρξης» (σελ. 82). Την ίδια στιγμή, δείχνει τα όρια που συναντά μια οποιαδήποτε κοινωνική ανάλυση που εξαντλείται στη χρήση της έννοιας «πειθαρχία». Η συνάντηση Μαρξ και Φουκώ, σημειώνει μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε περαιτέρω τις σχέσεις εξουσίας και τη διαδικασία συγκρότησης των υποκειμένων στον καπιταλισμό.