Τι ψήφισαν οι πλατείες;

Αναδημοσίευση από την ΑΥΓΗ

Του Κώστα Δουζίνα*

Η Ευρώπη χρησιμοποίησε την Ελλάδα ως πειραματόζωο για να δοκιμάσει τις συνθήκες αναδιοργάνωσης του ύστερου καπιταλισμού. Αυτό που δεν περίμεναν οι ευρωπαϊκές και ελληνικές ελίτ ήταν ότι το πειραματόζωο θα καταλάμβανε το εργαστήριο, θα έδιωχνε τους τυφλούς επιστήμονες και θα άρχιζε ένα διαφορετικό πείραμα: την ίδια τη μετεξέλιξη του από αντικείμενο σε υποκείμενο της πολιτικής πράξης. Η έννοια και τα όρια της δημοκρατίας παίζονται πάλι στον τόπο που γεννήθηκαν'

Όταν έγραφα αυτές τις γραμμές το φθινόπωρο του '11 πολλοί μου είπαν ότι ήμουν υπερβολικά αισιόδοξος ή χειρότερα τελείως εκτός πραγματικότητας. Οι πλατείες είχαν αδειάσει, το κίνημα είχε κοπάσει, μια νέα κυβέρνηση είχε ορκιστεί, η συνηθισμένη αριστερή μελαγχολία είχε επιστρέψει. Και όμως τα πράγματα ήταν αλλιώς. Ο σπόρος για τα αποτελέσματα των εκλογών της 6 Μαΐου σπάρθηκε στο Σύνταγμα και τις λαϊκές συνελεύσεις, στην Κερατέα και στα διόδια των εθνικών δρόμων. Χωρίς τις πλατείες, το σύστημα εξουσίας πιθανότατα θα είχε πετύχει τη μεταθανάτια επιβίωση του. Ο ρόλος της πλατείας και των άλλων κινημάτων αντίστασης ήταν καθοριστικός. Γενιές ανέργων και μη απασχολήσιμων, γυναίκες και άνδρες, πολίτες και ξένοι, νέοι και γέροι, από διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες και ιστορικές καταβολές, ξεσηκώθηκαν και έμαθαν τη σημασία της ανυπακοής ως υπέρτατης πολιτικής πράξης.
Τρία μαθήματα της πλατείας προετοίμασαν τη νίκη της Αριστεράς: Πρώτον, αν διακρίνουμε την ανθρώπινη δραστηριότητα, κατά τον Αριστοτέλη και τη Χάνα Άρεντ, σε ποίηση και πράξη, η ποίηση αποσκοπεί στην παραγωγή ενός προϊόντος -μιας καρέκλας ή ενός επιστημονικού άρθρου-, ενώ η πράξη βρίσκει τον σκοπό της εσωτερικά, στην αυτοαναφορικότητά της που, κατά την Άρεντ, αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής - κάπως έτσι είναι η δραστηριότητα του χορευτή ή του ηθοποιού, που ολοκληρώνεται και τελειοποιείται σε μια νέα ανάγνωση ή ερμηνεία της χορογραφίας και του θεατρικού έργου.

Στο Σύνταγμα, οι ομιλίες του πλήθους αποτέλεσαν αριστοτελική πράξη, δημόσια επικοινωνία και αυτοτελή δημιουργία. Τα ποιήματα που συχνά απαγγέλλονταν, οι προσωπικές διηγήσεις και οι ιστορικές αναφορές αποτελούν μετουσίωση του δημόσιου λόγου από εργαλειακό σε επιτελεστικό, δηλαδή σε βαθιά πολιτικό. Αλλά ταυτόχρονα με τη δημόσια έκφραση ή ερμηνεία, οι ομιλούντες συμμετείχαν στη δημιουργία συλλογικής γνώμης ή άποψης για το κοινό καλό. Πράξη και ποίηση μαζί, αυτοτελής έκφραση και ετεροτελής λόγος, το Σύνταγμα επέστρεψε σε μια εγκαταλειμμένη άποψη περί του κοινού και δημοσίου. Εδώ καλλιεργήθηκε η νέα πολιτική, η αισθητική πολιτική, η οποία βρήκε στις εκλογές την κοινοβουλευτική της εκπροσώπηση από τις δυνάμεις που από την αρχή βρεθήκαν στα κινήματα χωρίς αλαζονείες και ηγεμονισμούς.

Δεύτερον, ο βιοπολιτικός νεοφιλελευθερισμός δεν παράγει απλώς εμπορεύματα αλλά υποκείμενα, πρώτα και κύρια το ελεύθερο υποκείμενο με δικαιώματα και επιθυμίες, απαραίτητη προϋπόθεση για τη λειτουργία του καπιταλισμού. Το άτομο του ύστερου καπιταλισμού είναι στόχος και δημιούργημα δύο στρατηγικών: αποτελεί το άνευ σημασίας και ιδιαιτερότητας αντικείμενο πληθυσμιακών πολιτικών γύρω από τη γεννητικότητα, τη σεξουαλικότητα, την υγεία, την εκπαίδευση, την εργασία κ.λπ.??? αλλά ταυτόχρονα οι στρατηγικές αυτές εγγράφουν στο υποκείμενο ανάγκες, επιθυμίες και ελπίδες, που το κάνουν να αισθάνεται ελεύθερο, αυτόνομο και δημιουργικό. Μόνο ως υπάκουοι/υπήκοοι γινόμαστε «ελεύθερα» υποκείμενα.

Στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 2008, το 2010 στην Τυνησία και στην πλατεία Ταχρίρ, το 2011 στην Πουέρτα ντελ Σολ, το Σύνταγμα, το πάρκο Ζουκότι και τον Άγιο Παύλο του Λονδίνου, οι υπήκοοι έγιναν υποκείμενα. Η Σάρα, Αιγύπτια, λέει στη μητέρα της, επιστρέφοντας από την πλατεία Ταχρίρ: «Δεν είμαι ο εαυτός μου. Είμαι ένας καινούργιος άνθρωπος που γεννήθηκε σήμερα». Ένας νέος στα Δεκεμβριανά της Αθήνας λέει: «Έχω ξαναβρεθεί σε διαδηλώσεις, αλλά ποτέ δεν είχα συμμετάσχει σε ταραχές. Ήταν για μένα ένα είδος μύησης και πρέπει να παραδεχτώ ότι αισθάνομαι απελευθερωμένος. Ένιωσα ότι ξαναέπαιρνα τον έλεγχο του εαυτού μου». Ένας άνδρας που έχει πάρει τα τρία του λεπτά στη συνέλευση του Συντάγματος στις 17 Ιουνίου, μιλάει με άψογα διατυπωμένες προτάσεις και παραγράφους και παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για το μέλλον του κινήματος. Πριν τον φωνάξουν στο μικρόφωνο ήταν ταραγμένος και έτρεμε από το τρακ και τη νευρικότητα. «Πώς τα κατάφερες;» τον ρώτησα. «Νόμιζα ότι θα σωριαζόσουν κάτω». «Μόλις άρχισα να μιλάω» μου απάντησε «κάποιος μέσα μου, ένας “ξένος”, άρχισε να μου υπαγορεύει. Έλεγα τις λέξεις αλλά κάποιος άλλος μιλούσε». Αυτή η μετουσίωση, ο «ξένος μέσα μου», είναι έργο ελευθερίας, η στιγμή που το υποκείμενο δεν υπόκειται. Τα επιφάνεια της ελευθερίας ένωσαν το παγκόσμιο κίνημα ανυπακοής, διαμαρτυρίας και εξέγερσης. Η διττή στρατηγική που συνιστά το υποκείμενο, ως ζωή που υπακούει και υπόκειται, ράγισε στις πολύμορφες αντιστάσεις. Οι πλατείες ήταν πράξη και μάθημα ελευθερίας.

Στις πλατείες γνωρίσαμε ανθρώπους από άλλους χώρους και τόπους, άλλες λογικές και ιστορίες, και γίναμε δήμος αντίστασης και ανυπακοής, παραμείναμε μοναδικότητες εν συναθροίσει, με κοινή πολιτική επιθυμία. Το μετεμφυλιακό κλίμα που χώριζε τον λαό διαλύθηκε στις λαϊκές συνελεύσεις του πλήθους και στα σύννεφα των χημικών. Στις 6 Μαΐου του 2012, το ουράνιο τόξο των πλατειών ξαναβρέθηκε στις κάλπες και ψήφισε την αριστερή ενότητα. Σ' όλες τις εκλογικές περιφέρειες της πλατείας, η αριστερή ενότητα ήταν πρώτη. Στις περιοχές των μεγάλων αγώνων, στις Κερατέες, στις Αργυρουπόλεις, στις Λαυρεωτικές, πρώτη με διαφορά. Η άμεση δημοκρατία άρχισε να αποκτά το κοινοβουλευτικό της συμπλήρωμα.

Τρίτον, η ηγεμονική πολιτική επιλέγει έναν ανταγωνισμό που διαπερνά και διαιρεί τον κοινωνικό χώρο, τον αναδεικνύει ως κεντρικό και συναρτά σε ενότητα διάφορες ομάδες, τάξεις και πολίτες. Ο λαός, το πλήθος, ο πολιτικός σχηματισμός, δεν μπορούν να δράσουν ως πολιτικό υποκείμενο χωρίς μια τέτοια ηγεμονική παρέμβαση. Εφόσον ο «λαϊκός» πόλος δεν υπάρχει εκ των πρότερων, πρέπει να δημιουργηθεί μέσα από την αντιπαράθεση του με την εξουσία. Η αντιπαράθεση διαχωρίζει τα στρατόπεδα που δημιουργούνται στις δύο πλευρές αυτής της διαχωριστικής γραμμής.

Τρεις κεντρικές διαχωριστικές γραμμές αναδείχτηκαν στις πλατείες. Πρώτα, επίθεση στην οικονομική εξαθλίωση και τη διάλυση του κοινωνικού ιστού των Μνημονίων. Επίθεση όχι στο χρέος -έναν αόριστο, ακατάληπτο αριθμό που παραπέμπει για την αντιμετώπισή του σε ειδικούς, οικονομολόγους και τεχνοκράτες- αλλά στην «επιθυμία χρέους» από τη μεριά των ελίτ και, πιο συγκεκριμένα, στην επιβολή των εξοντωτικών μέτρων που επιβάλλουν τα Μνημόνια.

Έπειτα, υπεράσπιση της λαϊκής κυριαρχίας και ανεξαρτησίας. H κατάσταση ανάγκης, η αναστολή της της νομιμότητας και νομιμοποίησης του ελληνικού κοινωνικού κράτους, επιβλήθηκε στην Ελλάδα από το ΔΝΤ και την Ε.Ε. Η έννοια της εθνικής ανεξαρτησίας και λαϊκής κυριαρχίας έγινε κεντρική διαχωριστική γραμμή και πεδίο σύγκρουσης και σύστασης ηγεμονίας: η ανεξαρτησία μπορεί να εγγραφεί σε ριζοσπαστική κατεύθυνση (όπως έγινε με τα κινήματα κατά της αποικιοκρατίας), αλλά και σε αντιδραστική, ξενοφοβική και ρατσιστική. Η ηγεμονική παρέμβαση είναι κρίσιμη για να αποτραπεί η εκμετάλλευση της εθνικής κυριαρχίας από τη δεξιά και την ακροδεξιά, αλλά και επειδή, όπως ξέρουμε, σε περιόδους κρίσης και φόβου, ο κόσμος καταφεύγει στην ασφάλεια της εθνικής ταυτότητας.

Και τέλος, η τρίτη γραμμή τοποθετεί την υπεράσπιση της δημοκρατίας στο κέντρο της αντίθεσης. Οι επιθέσεις των ελληνικών και ξένων ελίτ στη δημοκρατία είναι συνεχείς, βίαιες και κλιμακούμενες. Στις «μεταπολιτικές» συνθήκες εξευτελισμού της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, οι πολίτες έχουν αποκλειστεί συστηματικά από την πολιτική και τα αντανακλαστικά για την υπεράσπιση της δημοκρατίας είναι χαμηλά. Μόνο μια διαφορετική σύλληψη της δημοκρατίας μπορεί να συσπειρώσει δυνάμεις για την υπεράσπισή της. Αυτό έκαναν οι πλατείες. Για πρώτη φορά από την εγκαθίδρυση και πρόσφατη έκπτωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, επιτέλεσαν μια άλλη, άμεση μορφή δημοκρατίας και την ενέγραψαν ως υποθήκη στα πολιτικά και πολιτειακά κιτάπια.
Η ηγεμονική στρατηγική που αναδύθηκε στις πλατείες άλλαξε την πολιτική συζήτηση, μεταθέτοντας την αντιπαράθεση από το χρέος και τους όρους αποπληρωμής του στην επανασύσταση του κοινωνικού δεσμού, την προστασία της λαϊκής κυριαρχίας και την επανίδρυση της πολιτικής και πολιτειακής οργάνωσης. Αυτοί ήταν και οι τρεις άξονες της ενωτικής Αριστεράς. Οι πλατείες ανέδειξαν την ελευθερία του ανυπάκουου πολίτη, την ισότητα της άμεσης δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, και την αλληλεγγύη και δύναμη των πολλαπλών μοναδικοτήτων εν συναθροίσει. Στις εκλογές το πλήθος έγινε λαός και ψήφισε Αριστερά.

* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής στο Birkbeck College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Το βιβλίο του Αντίσταση και Φιλοσοφία στην Κρίση: Πολιτική, Ηθική και Στάση Σύνταγμα στο οποίο εμφανίζεται η αρχική αναφορά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.