Διασπορά ψευδών ειδήσεων: Η κυβέρνηση ομολογεί τους φόβους της…

Του Γιώργου Καλαντζόπουλου

Η διασπορά ψευδών ειδήσεων, δεν αποτελεί γενικά κάποιο ποινικό αδίκημα. Αντίθετα είναι μια διαδεδομένη πρακτική που χρησιμοποιείται σε διάφορες μορφές επικοινωνίας. Κάθε μέρα βρισκόμαστε πολλές φορές μπροστά σε Black, White, and Blue Lies.

Η ανειλικρίνεια είναι αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού μας κόσμου, επηρεάζοντας τομείς που κυμαίνονται από τα οικονομικά και την πολιτική έως τις προσωπικές σχέσεις. ( 60 “αθώα” ψέματα που λέμε κάθε μέρα ), Κάποιοι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι υπάρχει μάλιστα και ένας νευρωνικός μηχανισμός στον εγκέφαλο του ανθρώπου  που υποστηρίζει αυτή την ανειλικρίνεια. Εξάλλου, γιατί να το κρύψομε άλλωστε, τα ψέμματα που χαϊδεύουν τ’ αυτιά είναι πιο “ευπρόσδεκτα” από τις πικρές αλήθειες…

Κάποιες άλλες έρευνες ισχυρίζονται πως “Τα ψέματα κάνουν καλό στην κοινωνική ζωή”  υποστηρίζοντας πως "μικρά και αθώα ψέματα μπορούν να προστατεύουν τις σχέσεις και να βοηθούν τους ανθρώπους να αποφεύγουν ανώφελες συγκρούσεις κι εντάσεις". Τελικά, όπως διαφαίνεται σήμερα - και με το κύρος της επιστήμης – αυτός που λέει πάντα την “αλήθεια” είναι μάλλον αντικοινωνικό στοιχείο. Αυτό το συμπέρασμα όμως - ιδωμένο από άλλη σκοπιά - αποτελεί μάλλον μια “επιστημονική” επιβεβαίωση της ρήσης πως “η αλήθεια είναι πάντα επαναστατική”...

Στο χώρο της πολιτικής κυριαρχούν τα Blue Lies. Ο Jeremy Adam Smith σε άρθρο του ( How the Science of “Blue Lies” May Explain Trump’s Support) δείχνει πως χρησιμοποιείται αυτή η ιδιαίτερη μορφή εξαπάτησης (Blue Lies) για να προστατευτεί μια “ομάδα”, όπως μια κυβέρνηση, ένα πολιτικό κόμμα ή μια εταιρεία. Πρόκειται για μια μορφή χειραγώγησης που μπορεί να οικοδομήσει αλληλεγγύη στο εσωτερικό της “ομάδας” και να τονώσει την συνοχή της ή να ενισχύει την εμπιστοσύνη του κοινού στο οποίο απευθύνεται.

Όλες αυτές οι πρακτικές είναι ιδιοτελείς: Πίσω από αυτά ψέματα πάντα κρύβονται κάποιες σκοπιμότητες. Συνήθως, όσο πιο κρυφές παραμένουν οι σκοπιμότητες, τόσο πιο αποτελεσματικά λειτουργούν τα ψέμματα. Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα. Μερικές φορές μπορεί να συμβεί και το αντίστροφο: Κάποια ψέμματα γίνονται αποδεκτά γιατί υπηρετούν άλλες σκοπιμότητες, οι οποίες απλά και μόνον είναι φαντασιώσεις του αποδέκτης τους.

Αυτά είναι γνωστά εξάλλου από την εποχή του μύθου του ψεύτη βοσκού… Η ιδιοτέλεια του ψεύτη βοσκού ήταν ότι έκανε την πλάκα του. Ο “φόβος” που προκάλεσε το ψέμα του, τον έκανε να γελάει με το πάθημα των συγχωριανών του. Βρήκε πολύ αστείο αυτό που έκανε και το επανέλαβε κάνα δυο φορές ακόμα, μέχρι που οι συγχωριανοί του τον πήραν χαμπάρι…

Όμως η Κυβέρνηση, όταν αναθεώρησε πρόσφατα στον ποινικό κώδικα το άρθρο για αδίκημα της “διασποράς ψευδών ειδήσεων”, δεν το έκανε για την πλάκα της... αλλά από την αγωνία της να μην βρεθεί στην θέση του ψεύτη βοσκού, που ακόμα και αν έλεγε την αλήθεια κανείς δεν τον πίστευε…

 
Στο άρθρο 191 του ποινικού κώδικα κατονομάζονται  – όπως θα δούμε παρακάτω – οι πραγματικοί φόβοι της κυβέρνησης για την αποτυχία της πολιτικής της:
1. στην “εθνική οικονομία”,

2. στην “αμυντική ικανότητα της χώρας” και
3. στη “ δημόσια υγεία”.

Τι άλλαξε πραγματικά μέσα σε 3 χρόνια από την τελευταία αναθεώρηση του άρθρου 191 του ποινικού κώδικα, ώστε σήμερα να χρειάζεται να γίνει νέα; Ας αφήσουμε να μας διαφωτίσουν τα ίδια τα νομικά κείμενα.

Το άρθρο 191 του ποινικού κώδικα όπως τροποποιήθηκε τον Ιούνιο του 2019:

«Άρθρο 191 - Διασπορά ψευδών ειδήσεων

1. Όποιος δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις με αποτέλεσμα να προκαλέσει φόβο σε αόριστο αριθμό ανθρώπων ή σε ορισμένο κύκλο ή κατηγορία προσώπων, που αναγκάζονται έτσι να προβούν σε μη προγραμματισμένες πράξεις ή σε ματαίωσή τους, με κίνδυνο να προκληθεί ζημία στην οικονομία, στον τουρισμό ή στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή να διαταραχθούν οι διεθνείς της σχέσεις, τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή.

2. Όποιος από αμέλεια γίνεται υπαίτιος της πράξης της προηγούμενης παραγράφου τιμωρείται με χρηματική ποινή ή παροχή κοινωφελούς εργασίας.»

Το άρθρο 191 του ποινικού κώδικα όπως τροποποιείται τώρα, Νοέμβρη του 2021:

«Άρθρο 191 - Διασπορά ψευδών ειδήσεων

Όποιος δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις που είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στην εθνική οικονομία, στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή στη δημόσια υγεία τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών και χρηματική ποινή.

Εάν η πράξη τελέστηκε επανειλημμένα μέσω του τύπου ή μέσω διαδικτύου, ο υπαίτιος τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών και χρηματική ποινή. Με την ίδια ποινή τιμωρείται και ο πραγματικός ιδιοκτήτης ή εκδότης του μέσου με το οποίο τελέστηκαν οι πράξεις των προηγούμενων εδαφίων.»

Ας δούμε πρώτα τι δεν άλλαξε. Εκείνα που παραμένουν διαχρονικά σταθερά σε όλες τις προηγούμενες αναθεωρήσεις είναι:

Α. Οι “ψευδείς ειδήσεις” γίνονται ποινικό αδίκημα μόνον όσες εμπίπτουν σε κάποια συγκεκριμένη θεματολογία: Δεν πρόκειται δηλαδή για την θέσπιση κάποιου γενικού δεοντολογικού κανόνα που ρυθμίζει το πραγματικό ζήτημα της παραπληροφόρησης και της διάδοσης “ψευδών ειδήσεων” αλλά για μια πολιτική στόχευση “διαχείρισης κινδύνων”, η οποία αποσκοπεί στην θωράκιση της συναίνεση σε επιλεγμένους κρίσιμους τομείς της κυβερνητικής πολιτικής, ώστε να μην διασαλευθεί η “δημόσια τάξη”. Το άρθρο 191 του ΠΚ, το οποίο εισήχθη αρχικώς στον ποινικό κώδικα με τον ν. 1492/1950 ήταν σαφές αυτό το ζήτημα: πρόκειται έγκλημα δυνητικής διακινδύνευσης δηλαδή, προβλεπόταν σε αυτό ρητά ο δυνάμενος να προκύψει κίνδυνος για τη “δημόσια τάξη”. Επειδή η “δημόσια τάξη” απέκτησε απαξιωτική σημασία μετά την μεταπολίτευση, στις επόμενες τροποποιήσεις αντικαταστάθηκε λεκτικά η περιγραφή της με άλλες παρεμφερείς έννοιες, όμως ο πυρήνας της πρόθεσης του νομοθέτη παραμένει αναλλοίωτος.

Εκείνο που αλλάζει σε κάθε συγκυρία είναι η “θεματολογία” των κινδύνων που απειλούν την διασάλευση της δημόσιας τάξης. Ενδιαφέρον έχει σε αυτό το σημείο, μια αναδρομή στο το άρθρο 191 όπως το είχε θεσπίσει η χούντα του Παπαδόπουλου. Τότε, το ελληνικό καπιταλιστικό κράτος δεν είχε την ανάγκη να κρύβεται πίσω από γενικά και αφηρημένα ιδεολογήματα, περί “εθνικής οικονομίας” και άλλα παρόμοια που εμπεριέχουν πολλαπλές σηματοδοτήσεις, για να διαμορφώσει συναινέσεις στις εκάστοτε πολιτικές του. Γιαυτό και προσδιόριζε με πιο ακριβή και συγκεκριμένο περιεχόμενο το περιεχόμενό τους. Χαρακτηριστικό το αντίστοιχο απόσπασμα:

«...καταδικάζεται όστις καθ’ οιονδήποτε τρόπον διασπείρει ψευδείς ειδήσεις ή φήμας επιτηδείας να φέρωσιν ανησυχίας ή φόβον εις τους πολίταις, ή να κλονίσωσι την εμπιστοσύνην του κοινού προς την εξασφαλίζουσαν την κοινήν ειρήνην κρατικήν εξουσίαν, προς τας ενόπλους δυνάμεις της Χώρας και προς το εθνικόν νόμισμα, ή να ταράξωσι την υπό του Κράτους ακολουθουμένην πολιτικήν οικονομικής αναπτύξεως διά της ενθαρρύνσεως εγχωρίων ιδιωτικών επενδύσεων ή διά της προσελκύσεως ξένων κεφαλαίων χάριν δημοσίων ή ιδιωτικών επενδύσεων είτε την ανάπτυξιν της τουριστικής κινήσεως εν τη Χώρα, ή να επιφέρωσιν διαταραχήν εις τας διεθνείς σχέσεις του Κράτους...»

Β. Ο εννοιολογικός ορισμός όλων των “ψευδών ειδήσεων” για μια συγκεκριμένη θεματολογία -[ στην τελευταία αναθεώρηση του άρθρου 191  η θεματολογία αφορά στην εθνική οικονομία, στην αμυντική ικανότητα της χώρας και στην δημόσια υγεία, η προηγούμενη περιλάμβανε την οικονομία, τον τουρισμό, την αμυντική ικανότητα της χώρας και το να μην διαταραχθούν οι διεθνείς της σχέσεις της χώρας ]- δεν εντοπίζεται μόνον σε αυτές που “είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού” αλλά και εκείνες που κινούνται στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Δηλαδή αυτές που “είναι ικανές να μειώσουν βάσιμες ανησυχίες και φόβους των πολιτών παραπλανώντας το κοινό με στόχο να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη του σε λαθεμένες κυβερνητικές πολιτικές επιλογές”. Οι “ψευδείς ειδήσεις” που διασπείρουν πως “όλα πάνε καλά” όταν συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, δεν ποινικοποιούνται, αλλά - όπως όλοι γνωρίζουν - επιβραβεύονται με πρακτικές “λίστες Πέτσα” και άλλα γνωστά παρόμοια...

Το άρθρο 191 επιβάλει στην πράξη μια “ψευδή”, διάκριση των “ψευδών ειδήσεων”: σε “επικίνδυνες” που υπάγονται στο άρθρο άρθρο 191 του ΠΚ και σε “ωφέλιμες” που διασπείρονται ελεύθερα και ενίοτε διαδίδονται με κρατική στήριξη και χρηματοδότηση. Αυτό γίνεται προφανώς για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα “ωφέλιμης” ψευδούς είδησης: Όλες οι  κυβερνήσεις που έχουν αποφασίσει να υποτιμήσουν το εθνικό τους νόμισμα ή να κλείσουν τις τράπεζες, καθησυχάζουν τους πολίτες για την κατάσταση της οικονομίας και διαψεύδουν αυτά τα ενδεχόμενα… 

Στην άσκηση της κρατικής πολιτικής ο σκοπός αγιάζει τα μέσα: Ο σκοπός είναι να προστατευθεί η κυβερνητική αυθεντία. Το μέσο είναι προπαγάνδα. Όταν αυτή δεν είναι αποτελεσματική, τα κενά που αφήνει έρχεται η λογοκρισία για να τα καλύψει. Αρμόδιος γιαυτό είναι ο ποινικός κώδικας…

Ας επανέλθουμε στο σήμερα για δούμε ποιες αξιοσημείωτες αλλαγές φέρνει η πρόσφατη τροποποίηση του άρθρου 191 σε σχέση με την προηγούμενη.

-   Μην σταθείτε να αναζητήσετε την διαφορά στο διαζευκτικό ή της έκφρασης: “διαδίδει ή διασπείρει”, είναι εξάλλου κοινή και στις δυο τροποποιήσεις. Το “διαδίδω” από το “διασπείρω” είναι ταυτόσημες έννοιες. Ποτέ κανένα δικαστήριο που εκδικάζει υπόθεση που υπάγεται στο άρθρο 191, ασχολήθηκε - ή θα ασχοληθεί στο μέλλον - για να διευκρινίσει την διαφορά ανάμεσα στην “διάδοση” και την “διασπορά” των ψευδών ειδήσεων: Είτε το ένα συμβαίνει είτε το άλλο, τίποτα δεν αλλάζει από νομική άποψη, σε σχέση με τον προσδιορισμό του εγκλήματος. Γιατί άραγε ο νομοθέτης χρησιμοποιεί αυτήν την διάκριση ανάμεσα στο “διαδίδω” και το “διασπείρω”;

Η πρώτη διαφορά που έχει σημασία, βρίσκεται στο επόμενο “ή”, που προστέθηκε στην πρόσφατη τροποποίηση: Συνδέει δύο πραγματικά διακριτές έννοιες: την “ανησυχία” και τον “φόβο”.

Δεν γνωρίζουμε με ποιά βιομετρικά στοιχεία (μεταβολή του καρδιακού ρυθμού, ορμονικές και άλλες σωματικές εκκρίσεις, και άλλα παρόμοια) θα μπορούσε το δικαστήριο να διαπιστώσει με αντικειμενικά κριτήρια την διαφορά της ανησυχίας από τον φόβο. Όμως και αυτό το ερώτημα δεν παρουσιάζει κανένα νομικό ενδιαφέρον, αφού εξισώνονται αυτές έννοιες απέναντι στον νόμο: Είτε το ένα συμβαίνει είτε το άλλο, οι ποινές που προβλέπονται είναι ταυτόσημες. Είναι προφανές ότι το "ή" εδώ χρησιμοποιείται για την ποινική εξίσωση του “φόβου” με την “ανησυχία”: Είναι σαν να έγραφε ΚΟΚ ότι το όριο ταχύτητας είναι τα 180km/h  και στην επόμενη αναθεώρηση του να γράφει ότι το όριο ταχύτητας είναι τα 180km/h ή τα 80km/h. Είναι προφανές ότι σε αυτή την περίπτωση το όριο είναι τα 80km/h... 

Η προηγούμενη τροποποίηση είχε προσθέσει και ένα κριτήριο που αφορούσε στην “πράξη” που προκαλεί ο φόβος: “αναγκάζονται έτσι να προβούν σε μη προγραμματισμένες πράξεις ή σε ματαίωσή τους”. Η πρόσφατη τροποποίηση καταργεί αυτό το κριτήριο. Πρόκειται δηλαδή για ένα “αδίκημα” που αφορά αποκλειστικά και μόνον στις εγκεφαλικές λειτουργίες των πολιτών: Την “ανησυχία”,  όταν αυτή εκδηλώνεται στο μυαλό μας!…

Όμως, η πρόσφατη τροποποίηση του άρθρου 191 του ΠΚ είναι η ίδια πηγή μιας “ανησυχίας”. Δημιουργεί στους πολίτες το ερώτημα: Μήπως επερχόμαστε στην εποχή της πάταξης των «ψιθυριστών», που κλόνιζαν τότε τα επιτεύγματα της 21ης Απριλίου;

-  Από αυτή την ανησυχία πως θα προστατευτεί η κυβέρνηση;

Δεν θα παραξενευτούμε αν στα πλαίσια των προγραμμάτων για την “Έρευνα και Καινοτομία”, η Κυβέρνηση προκηρύξει έργο για την ανάπτυξη συστήματος με την ονομασία “Το Εθνικό Ανησυχιόμετρο”,  κάτι ανάλογο δηλαδή με το «Social Credit System» της Κίνας, το οποίο θεωρείται από τις ελίτ παγκοσμίως ως το πιο πετυχημένο υπόδειγμα για τον έλεγχο της κοινωνίας από την κρατική εξουσία...