Το ξύπνημα του Επιμενίδη

Σαρλ Φουριέ,

Το ξύπνημα του Επιμενίδη

ΤΟΜΑ ΜΠΟΥΣΕ [THOMAS BOUCHET]

Πανεπιστήμιο Βουργουνδίας

Αναδημοσίευση από το περιοδικό  Αληthεια, τεύχος 8ο,

Στις παρυφές του 19ου αιώνα ο Σαρλ Φουριέ [Charles Fourier] ξαναγράφει με τον τρόπο του την αρχαία ιστορία του κρητικού Επιμενίδη, ο οποίος, έπειτα από ένα ύπνο σχεδόν εξήντα ετών, έμελλε να ξυπνήσει με προφητικά χαρίσματα. Ο φουριερικός Επιμενίδης και ο σύντροφος του, Τζαφάρ [Jafar], πέφτουν σε βαθύ ύπνο από το 1806 ως την 1η Ιουνίου 2000, στις 5 το πρωί. Ξυπνώντας, ανακαλύπτουν μια Φοινίκη που έχει περάσει στη «συνδυαστική τάξη» [ordre combiné]. Τα χειρόγραφα που ο Φουριέ αφιέρωσε σε αυτή την ιστορία κοιμόντουσαν εδώ και δύο αιώνες μέσα σε ένα φάκελο των Αρχείων Φουριέ και Κονσιντεράν [Considerant], στα Εθνικά Αρχεία. Γνωρίζαμε την ύπαρξή τους, καθώς ο Εμίλ Πουλά [Émile Poulat] τα αναφέρει.¹ Αλλά κανείς μέχρι στιγμή δεν είχε προχωρήσει στη μεταγραφή ή την έκδοσή τους.

Μια τετράδα ερευνητών, ο Ρενέ Σερέρ [Rene Schérer], ο Κωνσταντίνος Ηροδότου, ο Στεφάν Κοσσόν [Stéphane Cosson] και η Αν Πισάρ [Anne Pichard], καταπιάστηκε με αυτήν τη συναρπαστική εργασία. Ο Ρενέ Σερέρ, ο οποίος για πάνω από μισό αιώνα ερευνά εις βάθος τη σκέψη του Φουριέ, υπογράφει μια λαμπρή πρώτη εισαγωγή στο Ξύπνημα («Η μεταβεβλημένη απρέπεια» [L’inconvenance reconvertie], σ. 7-24). Η απαραίτητη δεύτερη εισαγωγή («0 οραματιστής και το αίνιγμά του» [Le visionnaire et son énigme], σ. 25-34) είναι έργο του Κωνσταντίνου Ηροδότου, που υποστήριξε πρόσφατα μια αξιοσημείωτη διδακτορική διατριβή με τίτλο «Σαντ/Φουριέ: Ουτοπία και σεξουαλικότητα» [Sade/Fourier : Utopie et sexualité]. Ο Στεφάν Κοσόν και η Αν Πισάρ ολοκλήρωσαν με επιτυχία την επίπονη εργασία της μεταγραφής και της επιστημονικής έκδοσης του χειρογράφου. Οι εκδόσεις Fata Morgana υπηρέτησαν επίσης το κείμενο: το Ξύπνημα του Επιμενίδη είναι ένα βιβλίο ωραία τυπωμένο σε χαρτί πολυτελείας, στο «φαλανστήριο της Φοντφρουάντ» [Fontfroide] – έξυπνο κλείσιμο του ματιού στο τέλος.

Το χειρόγραφο δεν έχει χρονολογία. Ο Φουριέ το έγραψε χωρίς καμιά αμφιβολία μέσα στα τελευταία δέκα χρόνια που ακολούθησαν την έκδοση της Θεωρίας των Τεσσάρων Κινήσεων και των Γενικών Πεπρωμένων [Théorie des Quatre mouvements et des destinées générales] (1808). Θα ήταν ενδιαφέρον να ερευνούσαμε συμπληρωματικά τη θέση του Ξυπνήματος του Επιμενίδη στη διαδρομή της γραφής του Φουριέ. Πάντως, το χειρόγραφο απηχεί κάποια τμήματα της Θεωρίας των Τεσσάρων Κινήσεων, ενώ ο Νέος Ερωτικός Κόσμος² [Le Nouveau Monde amoureux], που συντέθηκε στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1810 και εκδόθηκε από τη Σιμόν Ντεμπού [Simone Debout] το 1967,³ συνηχεί ευθέως με τις περιπέτειες του Επιμενίδη. Πολύ ευχάριστο στο διάβασμα, το Ξύπνημα του Επιμενίδη φωτίζει επίσης τους κύριους άξονες της σκέψης του Φουριέ. Για το λόγο αυτό, δεν θα ήταν παράλογο να προσεγγίζουμε στο εξής το ογκώδες εκδοτικό σώμα του Φουριέ μέσω της όψης του Επιμενίδη.

Ο Ρενέ Σερέρ το υπογραμμίζει με ακρίβεια: το χειρόγραφο δεν αποκαλύπτει άγνωστες ιδέες της φουριερικής σκέψης. Η πρωτοτυπία του προέρχεται κυρίως «από ένα ορισμένο τόνο, από το λεξιλόγιο, τον τονισμό κάποιων σημείων» (σ. 19). Η κριτική του «πολιτισμού» είναι το ίδιο ριζοσπαστική όπως και στα υπόλοιπα έργα του. Εδώ ξαναβρίσκουμε, διακοσμημένα με διάφορα χρώματα, τμήματα ανυποχώρητης κριτικής εναντίον της διπλής καταπίεσης που ασκούν η ηθική και το εμπόριο, καυστικές παρατηρήσεις εναντίον της Εκκλησίας ή του στρατού, μια έντονη καταγγελία εναντίον του θεσμού του γάμου, το τελευταίο επεισόδιο του οποίου, όπως παρατηρεί εύστοχα ο Ρενέ Σερέρ, είναι ο γάμος «για όλους» (σ. 23). Επίσης, ξαναβρίσκουμε μια έκκληση απελευθέρωσης των γυναικών, που ο πολιτισμός τις περιόρισε στον αναπαραγωγικό ρόλο και τα οικιακά. Ο Επιμενίδης, γεμάτος σιγουριά, τυφλός συχνά μπροστά στα θαύματα της «συνδυαστικής τάξης», ενσαρκώνει τον πολιτισμό, στην πιο απαίσια και γελοία του διάσταση. Δεν σταματά να εκθειάζει τους «χειμάρρους φωτός» που διαθέτει η φιλοσοφία. Γίνεται ο συνήγορος των «Πολλαπλών Αφαιρέσεων» [Abstractions Multiples] και των «Αναλυτικών Μεθόδων» [Méthodes Analytiques], έννοιες για τις οποίες ο Φουριέ χρησιμοποιεί ενίοτε συντομογραφίες («AM» και «ΜΑ»). Εγκωμιάζει τον Βολταίρο [Voltaire], τον οποίο η συνομιλήτριά του Εγερία [Égérie] θεωρεί ως καταπιεστή των γυναικών και «κατσαρίδα με λεπτούς τρόπους». Έτσι, ο Επιμενίδης χτίζει τη φυλακή του, ενώ ο σύντροφος του, Τζαφάρ, «άνθρωπος απροκατάληπτος» (σ. 43), δεν αργεί να απολαύσει τις χαρές που σπέρνει η «συνδυαστική τάξη».

Με το Ξύπνημα του Επιμενίδη, η «απόλυτη απόκλιση» [écart absolu], που προτείνει ο Φουριέ γίνεται το αντικείμενο μιας επεξεργασμένης σκηνοθεσίας. Ο Ρενέ Σερέρ και ο Κωνσταντίνος Ηροδότου, στις αντίστοιχες εισαγωγές τους, επιμένουν σε αυτό το ουσιώδες σημείο. Ενήμερος για τη θεατρική δραστηριότητα του καιρού του, ο Φουριέ γνώριζε αναμφίβολα το Ξύπνημα του Επιμενίδη, που ανέβηκε το 1790 στο Παρίσι. Χρησιμοποιεί στη δική του εκδοχή κλασικά δραματικά μοτίβα. Μετά την επιστράτευση της ουράνιας οργής για να εξηγήσει την απογοήτευση του Επιμενίδη («ας κάνουμε μια θύελλα», γράφει στη σ. 43 ), διακρίνεται στην τέχνη της αλλαγής του ντεκόρ: στην είσοδο μιας σπηλιάς που ανοίγει προς την επιβλητική και ακμάζουσα χώρα της Φοινίκης βρίσκονται παρατηρητήρια που επιτρέπουν στους κύριους χαρακτήρες – αλλά και σε μας τους θεατές – να παρακολουθήσουμε άνετα το θέαμα που εκτυλίσσεται με τη μορφή μιας πολύχρωμης και με σταθερή κίνηση παρέλασης. Κάθε ομάδα της παρέλασης δίνει μια ευκαιρία αναθέρμανσης του διαλόγου μεταξύ χαρακτήρων των οποίων το ύψος καθιστά ανάγλυφη τη διαφορά μεταξύ «συνδυαστικής τάξης» και πολιτισμού: από τη μία γίγαντες, νάνοι από την άλλη. Αυτοί οι γίγαντες της «συνδυαστικής τάξης» είναι όντα ψηλά και πολύχρωμα, ντυμένα υπέροχα – φανταζόμαστε με χαρά τα κοσμήματα της Πρωθιέρειας της Τυμπούρ [Tybur] Εγερίας, του «αστρονόμου» Ιππάρχου [Hipparque] και του «τηλεγραφικού μαθητή» Νιζού [Nisus], Όσο για τους άνδρες που φέρουν «ως επωμίδες τις ζαρτιέρες των φιλενάδων τους», ο Επιμενίδης πρέπει να περιμένει μέχρι το βράδυ για να έχει την τύχη να τους συναντήσει (σ. 102). Η αντίθεση αναδεικνύεται σε κάθε σελίδα: με όρους μιας εισαγωγικής παρεξήγησης που διαρκεί λίγο, ο Επιμενίδης περιγράφεται ως «μασκαρεμένος σε πολιτισμένο» (σ. 49)· λυπημένος, ηθικιστής και σοβαρός όπως ένας μπούφος, ξεχωρίζει από τους κατοίκους της Φοινίκης που αγαπούν τη διασκέδαση και οι οποίοι του επιφυλάσσουν μια «μπουρλέσκ» [burlesque] υποδοχή – γεμάτη «προσβολές» προς τις ταξιδιωτικές «ορδές» – γελώντας με τις γελοιότητες της φιλοσοφίας (σ. 122-123).

Άλλη συνέπεια της αντίθεσης: αν «δεν εμποδίζουμε κανέναν να γράφει και να μιλά σύμφωνα με τη βούληση του» στη «συνδυαστική τάξη» (σ. 73), η ελευθερία του γράφειν στον πολιτισμό δεν είναι επίκαιρο ζήτημα. Στο άρθρο «Η Σφίγγα χωρίς τον Οιδίποδα ή Το Αίνιγμα των Τεσσάρων Κινήσεων» [«Le sphinx sans Œdipe ou l’énigme des Quatre mouvements»], γραμμένο αναμφίβολα το 1816 – το παραθέτει ο Κωνσταντίνος Ηροδότου (σ. 27-28) – ο Φουριέ εξηγεί πως όταν γράφει, προχωρά κάτω από μια μάσκα, ότι στη Θεωρία των Τεσσάρων Κινήσεων καταπιάστηκε με μια «λογοτεχνική μασκαράτα» [mascarade littéraire], ότι φόρεσε «τη στολή του Αρλεκίνου που περνά αίφνης από το κόκκινο στο γκρι, από το πράσινο στο μπλε». Πράγματι, είναι ουσιαστικό και επικίνδυνο ταυτόχρονα να καταγραφεί η «απόλυτη απόκλιση» [écart absolu]. Ο Φουριέ το επιχειρεί με χαρισματικό τρόπο στο Ξύπνημα του Επιμενίδη. Δεν σταματά να χρησιμοποιεί εκ νέου – να «μεταβάλλει», θα λέγαμε μαζί με τον Ρενέ Σερέρ – τις υπάρχουσες λέξεις αλλάζοντάς τους το σύνηθές τους νόημα (πόλεμος, θρησκεία, φιλανθρωπία...). Και επινοεί: ο αναγνώστης που συναντά, για παράδειγμα, τους όρους «philadipeuses» και «chalcedipeuses» (σ. 111), αντιλαμβάνεται επίσης την ηχώ της «πολύ ηχητικής γλώσσας» που μιλιέται στη «συνδυαστική τάξη», μιας γλώσσας «που θα είναι ήδη σε ισχύ το έτος 2000» (σ. 44). Με αυτό τον τρόπο, ο Φουριέ τείνει να καταστήσει «παρουσιάσιμη» μια σκέψη που παραμένει «μη δημοσιεύσιμη», μέσα από την οδό της αναπαράστασης (Κωνσταντίνος Ηροδότου, σ. 33).

Για να κατανοήσουμε τη ριζική διαφορετικότητα του νέου κόσμου που ξεδιπλώνεται στο Ξύπνημα του Επιμενίδη, αρκεί να σταθούμε μια στιγμή στο τόσο κρίσιμο και διαφωτιστικό ερώτημα της φιλοξενίας. Ο Ρενέ Σερέρ έδειξε στην εισαγωγή του τη σημασία της, στη γραμμή των έργων που έχει ήδη εκδώσει για το θέμα αυτό.⁴ Η φιλοξενία επέχει θέση πρώτιστης αρετής στη «συνδυαστική τάξη», όπως και η φιλανθρωπία και η αδελφότητα. Καθορίζει τις σχέσεις και τις συναλλαγές. Επιτρέπει να μεταβληθεί ό,τι στον πολιτισμό θεωρείται ως εγκληματικό, σε μια προοπτική που διακρίνει ξεκάθαρα τον Φουριέ από τον Σαντ [Sade]. «Καταργήστε την ιδιοκτησία», γράφει ο Ρενέ Σερέρ, «δεν υπάρχει πια κλοπή· το γάμο, δεν υπάρχει πια μοιχεία· την αιδώ, δεν υπάρχει πια προσβολή αυτής της απατηλής αρετής· καταστήστε την μετά πάθους κατάκτηση μια προς αναζήτηση απόλαυση, δεν υπάρχει πια βιασμός· η ηδονή και ο πολλαπλασιασμός της ας γίνουν τα πιο ισχυρά κίνητρα των πράξεών μας, δεν υπάρχει πλέον πορνεία· δεν υπάρχει πλέον ακολασία, αλλά, αντίθετα, διαπλάτυνση/επαύξηση του «είναι» και της δύναμης να δινόμαστε στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό παρτενέρ κ.λπ.» (σ. 15). Οι «μεγάλοι καναπέδες» υποδέχονται τις περιπτύξεις στον πρώτο όροφο του παρατηρητηρίου, και φαίνεται να προεικονίζουν τους «κυκλικούς καναπέδες» του Νέου Ερωτικού Κόσμου. Σελίδα τη σελίδα ο Φουριέ χαράζει το περίγραμμα ενός κόσμου του πάθους, ο οποίος σταθμίζει το ίδιο καλά τις διατροφικές πρακτικές και την παραγωγή των αγαθών, ρυθμίζει το ζήτημα του ελέγχου των γεννήσεων διακρίνοντας τη σεξουαλική απόλαυση από την αναπαραγωγή (σ. 115 και 122), και εγγυάται την αρμονία των σχέσεων μεταξύ των όντων: «Στο δικό μας κοινωνικό κράτος κανείς δεν λυγίζει μπροστά σε κανέναν», εξηγεί ο Ιππαρχος (σ. 75).

Μετά το τέλος της ανάγνωσης του Ξυπνήματος του Επιμενίδη, ο αναγνώστης μπορεί να δοκιμάσει ένα αίσθημα αποστέρησης: Δεν μαθαίνει τι γίνεται σχετικά με το μεγάλο σουαρέ της Πρωθιέρειας Εγερίας, το οποίο ανακοινώθηκε, ούτε με το ταξίδι προς την Κνίδο, που είχε προβλεφθεί για την επόμενη μέρα· πρέπει επίσης να μείνει ευχαριστημένος με μια πολύ σύντομη αναφορά στην εκπαίδευση στη «συνδυαστική τάξη» (σ. 106). Ελπίζει, επομένως, να συνεχιστεί η έκδοση των παραγνωρισμένων χειρογράφων του Φουριέ. Είναι ευτύχημα το ότι η τετράδα των ερευνητών συνεχίζει την έρευνά της.⁵

Μετάφραση: Αντιγόνη Αυγερινού

Ρενέ Σερέρ [Rene Scherer], Κωνσταντίνος Ηροδότου [Constantin Irodotou] (dir.): Charles Fourier, Le Reveil d'Épimenide, Fontfroide, Fata Morgana, 2014, 128 σελ.

1 Émile Poulat, Les Cahiers manuscrits de Fourier, Étude historique et inventaire raisonné, Entente communautaire et Éditions de Minuit, Παρίσι 1957.

2 Σαρλ Φουριέ, Ο Νέος Ερωτικός Κόσμος, μτφρ. Γιάννης Καυκιάς, Πολύτροπον, Αθήνα 2003. [Σ.τ.Μ.]

3 Charles Fourier, Le Nouveau Monde amoureux, édition de Simone Debout, Anthropos, Παρίσι 1967, επανέκδ. Dijon, Presses du réel, 2013.

4 Zeus hospitalier, Éloge de l’hospitalité, 1993· Hospitalités, Anthropos, Παρίσι 2004.

5 Νέα τμήματα του έργου θα εκδοθούν και θα παρουσιαστούν στο προσεχές τεύχος των Cahiers Charles Fourier (Ν° 25, 2014).

Αληthεια, τχ. 8, σ. 254-258