Έθνος και Πολιτική ( 1η συζήτηση )

Παρουσιάζουμε την 1η από τις “7 συζητήσεις πολιτικής προετοιμασίας” που έγινε  στο nosotros την Δευτέρα, 10-2-2014, με θέμα “Έθνος και Πολιτική: Σχέδια για την Ελευθερία στο Λυκόφως του Έθνους-Κράτους. Σαλπάροντας για τις νέες Πατρίδες”.

α.  H εισήγηση του Δημήτρη Σταματόπουλου με θέμα "Θεωρίες για τον εθνικισμό: μια κριτική προσέγγιση":


β.  Αποσπάσματα από την συζήτηση που ακολούθησε, ταξινομημένα σε θεματικές ενότητες:

1. για την κατασκευή του ελληνικού έθνους και όχι μόνο...

2. πώς κατασκευάστηκε το Αμερικανικό έθνος;

3. εθνισμός και έθνος - κράτος

4. η άποψη ενός Παλαιστίνιου για το έθνος - κράτος

5. το έθνος ως οικουμενική και διαχρονική αξία... 

  Παρουσίαση των διαγράμματος της εισήγησης του Δημήτρη Σταματόπουλου:

Ι. Τα μοντέλα Πρόσληψης

1. Το μοντέλο του Διαφωτισμού

α) Η Αγγλική Επανάσταση (Εμφύλιος πόλεμος 1642-1649 και 1688-89) και η Γαλλική Επανάσταση σηματοδοτούν την συγκρότηση εθνικών αστικών κρατών στη Δυτική Ευρώπη, μέσα από τον μετασχηματισμό των παλαιών απολυταρχιών.

β) η έννοια του έθνους συνδέεται με την έννοια της πολιτικής κοινότητας

2 .  Το μοντέλο του Ρομαντισμού

α) Ο Γερμανικός ρομαντισμός ως απάντηση στο μοντέλο του Διαφωτισμού

β) η έννοια του έθνους συνδέεται με την έννοια της πολιτισμικής κοινότητας

Χαρακτηριστικοί Εκπρόσωποι

1) Μοντέλο Διαφωτισμού: Η ιδεολογική παράδοση της αντιμετώπισης του έθνους ως πολιτικής ενότητας βρήκε ως ιδανικό εκπρόσωπό της το Ερνέστ Ρενάν (Qu’est que le nation? 1882) ο οποίος όρισε το έθνος ως ένα «διαρκές δημοψήφισμα», άποψη που στην πραγματικότητα απηχεί όλη την παράδοση του Γαλλικού Διαφωτισμού περί «Κοινωνικού Συμβολαίου»

2) Μοντέλο Ρομαντισμού: Αντίθετα, η ιδεολογική παράδοση της αντιμετώπισης του έθνους ως πολιτισμικής ενότητας πρέπει να την ανάγουμε όχι απλώς στον Φίχτε αλλά στον Γιόχαν Χέρντερ. Ο σημαντικότερος εισηγητής του εθνικού ρομαντισμού και της συσχέτισης της έννοιας του «έθνους» με την έννοια του Volksgeist (του πνεύματος του λαού).

Ιστορικότητα της έννοιας του «έθνους»
Και στις δύο εκδοχές αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι γίνεται αποδεκτή η λεγόμενη«αρχή των εθνοτήτων»: το γεγονός δηλαδή ότι δεν είναι αρκετή η αυτοσυνείδηση ενός συνόλου ανθρώπων ότι αποτελούν έθνος, αλλά το ότι συμπίπτει ή πρέπει να συμπίπτει η κρατική οργάνωση με τα εθνικά όρια. Το έθνος πρέπει να συμπίπτει με το κράτος: αυτή ακριβώς η αρχή είναι που διαφοροποιεί την έννοια του έθνους ως συλλογικής αυτοσυνείδησης από άλλες αντίστοιχες σε προγενέστερες φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας: η αρχή αυτή εντάσσει το «έθνος» ως έννοια και τον «εθνικισμό» ως ιδεολογία στην νεωτερικότητα (μοντερνικότητα), αυτό δηλαδή που γέννησε η Δύση.


ΙΙ. Η εσωτερική διαφορά εμφανίστηκε και στο εσωτερικό των μαρξιστικών θεωριών.

Αντικειμενιστικές θεωρίες: κοινή καταγωγή, αίσθηση ενιαίας πολιτισμική κοινότητας, γλώσσα, θρησκεία κ.λ.π. Με ποιο χαρακτηριστικό παράδειγμα:

I. Stalin, Ο Μαρξισμός και το Εθνικό Ζήτημα, 1913, το οποίο έγραψε μετά από εντολή του ίδιου του Β. Λένιν. Ο ίδιος συνελήφθη πριν τη δημοσίευση του άρθρου:

«Ένα έθνος είναι μία ιστορικά συγκροτημένη, σταθερή κοινότητα ανθρώπων, που διαμορφώνεται πάνω στη βάση μιας κοινής γλώσσας, επικράτειας, οικονομικής ζωής και ψυχολογικού χαρακτήρα ο οποίος εκδηλώνεται σε μία κοινή κουλτούρα ….Μόνο στην περίπτωση που όλα αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίζονται μαζί έχουμε να κάνουμε με ένα έθνος.»
Ουσιαστικά το έργο του Στάλιν απαντούσε στα έργα των Αυστρομαρξιστών:

Υποκειμενιστικές θεωρίες: εθνική συνείδηση
Οtto Bauer, Το ζήτημα των Εθνοτήτων και η Σοσιαλδημοκρατία,  Serp Publishing House, 1909.
«Ένα έθνος αποτελεί μία κοινότητα χαρακτήρα…..(Εθνικός) χαρακτήρας είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τον λαό μιας εθνικότητας από τον λαό μιας άλλης – το σύμπλεγμα των φυσικών και πνευματικών χαρακτηριστικών που διακρίνουν ένα έθνος από ένα άλλο…Ένα Έθνος είναι ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέεται με μία κοινότητα χαρακτήρα (καθορισμένο) από μία κοινή μοίρα»

Ποιο ήταν το πρόβλημα μεταξύ των δύο θεωρητικών προσεγγίσεων: για παράδειγμα το εβραϊκό ζήτημα, τόσο έντονο στη Ρωσία. Ο Στάλιν απαντά στον Μπάουερ στο συγκεκριμένο σημείο:

«Ο Μπάουερ ισχυρίζεται ότι οι Εβραίοι αποτελούν έθνος, μολονότι δεν μιλούν μία «κοινή γλώσσα»· όμως ποια «κοινή μοίρα» και εθνική συνοχή υπάρχει για παράδειγμα μεταξύ των Εβραίων της Γεωργίας, του Νταγκεστάν, της Ρωσίας και της Αμερικής, που διακρίνονται μεταξύ τους, κατοικούν σε διαφορετικές περιοχές και μιλούν διαφορετικές γλώσσες…Τι επομένως διακρίνει το «Έθνος» του Μπάουερ από το μυστικιστικό και αυτό-ικανοποιούμενο «εθνικό πνεύμα» των πνευματιστών?»

R. Springer, The National Problem, Obshchestvennaya Polza Publishing House, 1909. 
Vladimir Ilyich Lenin, The Right of Nations to Self-Determination

ΙΙΙ.Θεωρητικές Σχολές

1. Καταγωγιστές ή Αρχεγονιστές (Primordialists or Perennialists)

Το έθνος υπάρχει ως αιώνια πραγματικότητα ή ανάγεται η ύπαρξή του στον κόσμο της αρχαιότητας

2. Μοντερνιστές

α) Εrnest Gellner, Nations and Nationalism, Oxford 1983:
Ο εθνικισμός γεννάει τα έθνη και όχι το αντίθετο: «ο εθνικισμός ήταν ένα φαινόμενο της Gesellschaft  (=κοινωνίας) που χρησιμοποιούσε το ιδίωμα της Gemeinschaft (=κοινότητας): μία κινούμενη απρόσωπη κοινωνία που προσομοίαζε με κλειστή κοινότητα»

«Ο εθνικισμός δεν συνιστά την αφύπνιση των εθνών προς την αυτοσυνείδηση, αλλά μάλλον επινοεί τα έθνη εκεί που δεν υπάρχουν», Thought and Change, 1964. Ωστόσο συμπληρώνει: κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό χωρίς την ύπαρξη προηγούμενων «πολιτισμικών διακριτικών γνωρισμάτων»

«Υψηλές» και «Χαμηλές» Κουλτούρες

Εκβιομηχάνιση (αλλά και την άνιση διάδοσή της) →Συγκεντροποίηση, Εξειδίκευση, Κινητικότητα, Υψηλό τεχνολογικό επίπεδο, ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα Η αντικειμενική ανάγκη για ομοιογένεια εκδηλώνεται ως εθνικισμός και εκδηλώνεται με δύο μορφές σε κέντρο και περιφέρεια:

1. Εκκοσμικευμένη κρατική θρησκεία με στόχο την ομοιογένεια (κέντρο)
2. Αποτέλεσμα οικονομικών ανισοτήτων μεταξύ περιοχών (περιφέρεια)

β) Benedict Anderson, Imagined Communities: reflections on the origin and spread of nationalism, London 1983:

«Φαντασιακές κοινότητες», Έντυπος καπιταλισμός -Μεταρρύθμιση

γ) Eric Hobsbaum, Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge 1990.

  «Πρωτοεθνικισμός-Εθνικισμός»,  Συσχέτιση ανάδυσης των εθνικισμών με τα αστικά καθεστώτα

3. Εθνοσυμβολιστές

Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, Oxford 1986
          Χρήση της έννοιας «ethnie»: εθνοτική κοινότητα
1)Κοινό όνομα 2) Μύθος κοινής καταγωγής 3) Κοινές ιστορικές μνήμες, 4) Ένα ή περισσότερα διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά της κοινής κουλτούρας, 5) Πρόσδεση σε μια συγκεκριμένη «πατρίδα», 6) Αίσθηση αλληλεγγύης
                               
4.Συνθέσεις
E. Hroch, Social preconditions of National Revival in Europe, 1985.
Τρεις φάσεις ανάπτυξης των εθνικών κινημάτων:

1. Επεξεργασία της εθνικής ταυτότητας από διανοουμένους
2. Εξάπλωση-υιοθέτηση της εθνικής ταυτότητας από ευρύτερα κοινωνικά στρώματα (κυρίως «μεσαίες τάξεις»)
3. Ανάπτυξη μαζικού εθνικού κινήματος

ΙV.Τυπολογία Εθνικισμών

Σίγουρα πάντως στο πέρασμα από τον 18^ο στον 19^ο αιώνα στην Ευρώπη. Οι Δυτικοευρωπαϊκές καταβολές έχουν αποτελέσει το κριτήριο για τις τυπολογίες που έχουν προταθεί

H. Kohn, The idea of Nationalism: A study of its origins and background, London 1945:  «Δυτικοί» και Ανατολικοί»,

J. Plamenatz, “Two types of nationalism”, 1976: επανάληψη του Kohn

H. Trevo-Roper: «ιστορικοί» και «δευτερεύοντες».

Η πιο βασική:

Α) Πρωτογενείς («Δυτικοί» κατά H. Kohn ή «εδαφικοί» κατά Anthony D. Smith ή «state-building nationalism” κατά M. Hechter ): αυτοί που αναφέρονται στην Δυτική Ευρώπη 18^ο-19^ο αιώνα.
    Αγγλικός, Γαλλικός, Ισπανικός (μοντέλο Διαφωτισμού): διαφέρουν από τους δεύτερους όχι μόνο γιατί προηγούνται χρονολογικά αλλά και γιατί αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό κυρίαρχων πολιτικών δομών (δυτικοευρωπαϊκές απολυταρχίες), τις οποίες ιδιοποιήθηκαν και τις κατέστησαν προοδευτικά «εθνικά κράτη»: εδώ στόχος εξαρχής η εσωτερική εθνική ομογενοποίηση.  Κατά τον Anthony D. Smith ορίζονται ως «εδαφικοί» επειδή επιμένουν στην πρωτεραιότητα της χωρικής επικράτειας την οποία ελέγχει ένα κράτος και όχι στους εθνοτικούς δεσμούς των υπηκόων του κράτους

Β) Δευτερογενείς («Ανατολικοί» κατά H. Kohn ή «εθνοτικοί» κατά Anthony D. Smith ή Irredentist nationalism κατά M. Hechter): όσοι ακολούθησαν μετά τον 19^ο. Αυτοί αναπτύσσονται αναζητώντας την πολιτική ύπαρξη, το κράτος κυρίως σε αντιπαράθεση με τις Ηπειρωτικές Αυτοκρατορίες Ανατολής: Ρωσική, Αυστροουγγρική, Οθωμανική.
Κατά τον Anthony D. Smith είναι «εθνοτικοί» γιατί επιμένουν στους εθνοτικούς δεσμούς μεταξύ των υπηκόων ενός κράτους και όχι στα συνταγματικά δικαιώματα που απορρέουν από την άσκηση εδαφικής κυριαρχίας ενός κράτους πάνω σε μια ορισμένη περιοχή
Οι εθνικισμοί της δεύτερης κατηγορίας εμφανίζονται:

• είτε ως αποσχιστικοί (secessional  nationalism)
• είτε ως αλυτρωτικοί (irredentist nationalism)

-Υβριδική περίπτωση ενοποιήσεων κατακερματισμένων πολιτικών οντοτήτων (Ιταλική, Γερμανική): σύνθεση των δυο παραπάνω αφού ενώ επιδιώκουν την πολιτική ενοποίηση (χαρακτηριστικό των «Δυτικών» εθνικισμών), ταυτόχρονα είναι αυτοί που εισηγούνται (ο Γερμανικός κυρίως) την «εθνοτική» σύλληψη του εθνικισμού (χαρακτηριστικό των «Ανατολικών» εθνικισμών)

Γ) Εθνικά απελευθερωτικά κινήματα στον Τρίτο κόσμο: ενάντια στην αποικιοκρατία από την Τουρκία και την Κίνα στη Βόρεια Αφρική, τη Μέση και την Άπω Ανατολή, από τη Λατινική Αμερική στην Αφρική

Στην παραπάνω ταξινόμηση ο Gellner ανακαλύπτει τρεις περιπτώσεις.
Εάν η μοντερνικότητα είναι δεδομένη τότε το θέμα δεν μπαίνει ως εξής:

1. Στην Δύση το Κράτος προηγείται του Έθνους ενώ
2. Στην Ανατολή το Έθνος προηγείται του Κράτους

Αλλά στην Ανατολή ο εθνικισμός δημιουργεί το έθνος σε πολιτικό κενό.

3. Τρίτος Κόσμος: εθνικισμοί που κατέστησαν κράτος ήδη οριοθετημένες πολιτικές οντότητες από την αποικιοκρατία

Δ) Νέοι εθνικισμοί μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας