Η ρήξη του Μάο με τον σοβιετικό μαρξισμό και η Σχολή Αλτουσέρ

Με αφορμή την πρόσφατη παρουσίαση του βιβλίου: «Η ευρωζώνη ανάμεσα στη λιτότητα και την αθέτηση πληρωμών», εκδόσεις Λιβάνη, των των Κ. Λαπαβίτσα, Α. Καλτενμπρούνερ, Γ. Λαμπρινίδη, Ντ. Λίντο, Τζ. Μέντγουεϊ, Τζ. Μίτσελ, Χ. Π. Παϊνσέιρα, Τζ. Πάουελ, Ε. Πίρες, Α. Στένφορς, Ν. Τέλες. δημοσιεύουμε ένα παλαιότερο άρθρο του Γ. Μηλιού με τον τίτλο: “Η ρήξη του Μάο με τον σοβιετικό μαρξισμό και η Σχολή Αλτουσέρ”. Το άρθρο αυτό θίγει ένα ιδιαίτερα κρίσιμο θέμα για τις πολιτικές προσεγγίσεις που επιχειρεί η Αριστερά στην τωρινή κρίση που εκδηλώνεται ως κρίση χρέους του ελληνικού κράτους: Τις θεωρητικές αφετηρίες του “οικονομισμού”. Πιστεύουμε, ότι θα πρέπει να αποκατασταθεί η προτεραιότητα της πολιτικής απέναντι στην οικονομία, ώστε ο διάλογος που γίνεται στην Αριστερά να είναι παραγωγικός.

Η πολιτική ανυπαρξία της Αριστεράς δεν μπορεί να κρύβεται πίσω από οικονομικές αναλύσεις για την πρόσφατη κρίση. Είναι αποκαλυπτικό ότι αξιόλογες προσπάθειες αναλύσεων - όπως αυτή που προβάλλεται στο πρόσφατο βιβλίο που προαναφέραμε - όταν επιχειρείται να μετατραπούν σε πολιτικές προτάσεις, αποκαλύπτουν την πλήρη ανεπάρκειά τους: Καταλήγουν τελικά στην γνωστή κοινοτοπία - που την έχει κάνει καραμέλα το ΚΚΕ - ότι χωρίς την αλλαγή του κοινωνικού συστήματος, όλες αυτές οι προτάσεις, όπως η στάση πληρωμών, η έξοδο από την ΟΝΕ κλπ, κλπ, δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν προς όφελος του κόσμου της εργασίας.

του Γιάννη Μηλιού

1. Μια σύντομη εισαγωγή για τον Μαρξισμό του Μάο τσε Τουνγκ και τη θεωρητική παρέμβαση του Αλτουσέρ

Τι κοινό έχει η θεωρητική παρέμβαση του Μάο τσε Τουνγκ, δηλαδή η αποτύπωση στο εσωτερικό της μαρξιστικής θεωρίας των αποτελεσμάτων της Κινέζικης Επανάστασης, με το έργο του Γάλλου μαρξιστή φιλοσόφου και μέλους του Κ.Κ. Γαλλίας Λουί Αλτουσέρ; Η απάντηση που θα δώσω στο ερώτημα αυτό είναι η ακόλουθη: Τόσο το έργο του Μάο, όσο και εκείνο του Αλτουσέρ αποτελούν κριτικές στη θεωρία του «σταλινισμού», (δηλαδή στην κυρίαρχη εκδοχή του μαρξισμού που διαμορφώθηκε σταδιακά στη Σοβιετική Ένωση και τα φιλοσοβιετικά Κομμουνιστικά Κόμματα μετά τον θάνατο του Λένιν), από παράλληλες οπτικές και με βάση συγκλίνουσες θέσεις. Έτσι, παρά τη διαφορά των αντικειμένων τους, τα έργα των δύο θεωρητικών του Μαρξισμού τέμνονται σε κρίσιμα ζητήματα θεωρίας (αλλά και πολιτικής). Με μια έννοια ο Αλτουσέρ χρησιμοποιεί και αναπτύσσει θεωρητικές θέσεις και προβληματικές που πρώτος είχε φέρει ξανά στην επιφάνεια ο Μάο.

Έχω τη γνώμη ότι ο Λουί Αλτουσέρ επιχείρησε μια από τις πιο σημαντικές θεωρητικές παρεμβάσεις στη Δυτική μαρξιστική θεωρητική σκηνή κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Υποστηρίζω, όπως ήδη ανέφερα, ότι αντικείμενο της παρέμβασης του Αλτουσέρ υπήρξε η κριτική του κυρίαρχου Μαρξισμού της εποχής του (και της εποχής μας), του σοβιετικού Μαρξισμού: Ενός αναθεωρητικού Μαρξισμού, δηλαδή ενός θεωρητικού συστήματος που διαπλάστηκε υπό την κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας, και διαπλέχτηκε με μια αστική πολιτική –δηλαδή τον ρεφορμισμό και τον κυβερνητισμό (την προσπάθεια «καλύτερης» διαχείρισης του αστικού κράτους και των συμφερόντων που αυτό συμπυκνώνει και αναπαράγει).

Ο Αλτουσέρ παρέμεινε μέλος του Κ.Κ. Γαλλίας. Η επιλογή του αυτή είχε περισσότερο τον χαρακτήρα μια τακτικής πολιτικής τοποθέτησης: υπηρετούσε τη στρατηγική της πάλης ενάντια στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία, από το εσωτερικό του «οχυρού» που η ίδια, με ιδιόμορφο (και μη άμεσα ορατό) τρόπο, είχε κατακτήσει. Ο ίδιος έγραφε: «Αυτό που με γοήτευε επίσης στον Σπινόζα ήταν η φιλοσοφική του στρατηγική. Ο Ζακ Ντεριντά μίλησε πολύ για στρατηγική στη φιλοσοφία και έχει απόλυτο δίκιο, δεδομένου ότι κάθε φιλοσοφία είναι μια αρματωσιά θεωρητικού αγώνα που κατέχει θέσεις, τις αντίστοιχες ισχυρές ή προεξέχουσες τοποθεσίες, ώστε να μπορέσει να περιζώσει τις θεωρητικές θέσεις που κατέχει και οχυρώνει ο αντίπαλος. Ο Σπινόζα ωστόσο άρχιζε από τον Θεό! (...) εκκινούσε πολιορκώντας την ανώτατη ισχυρή θέση του αντιπάλου του, ή μάλλον εγκαθίσταται σ’ αυτήν σαν να ήταν ο ίδιος ο αντίπαλός του, άρα χωρίς να μοιάζει ύποπτος για ορκισμένος αντίπαλός του, και επαναδιατάσσει το θεωρητικό κάστρο του αντιπάλου με τρόπο ώστε να το στρέψει εναντίον του (…) και αναμφίβολα αυτή η στρατηγική με βόλευε: να περικυκλώνει κανείς από τα μέσα το Κόμμα με τις δικές του θέσεις (...)» (Αλτουσέρ 1994, Φιλοσοφικά, Αθήνα: Πολίτης, σ. 114).

Το έργο του Αλτουσέρ, καίτοι επιδέχεται βεβαίως διαφορετικές αναγνώσεις και ερμηνείες, καίτοι επίσης παρουσιάζει καμπές και «φάσεις» που προκύπτουν από «αυτοκριτικές» ή μετατοπίσεις στις θέσεις του, διαπερνάται εντούτοις από ένα «κόκκινο νήμα» θεωρητικών αναλύσεων, με βάση το οποίο διαμορφώνεται ό,τι θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «Σχολή Αλτουσέρ». Στην παρούσα εισήγηση δεν θα ασχοληθώ με την παρουσίαση του έργου του Αλτουσέρ συνολικά, αλλά μόνο με εκείνες τις πλευρές του που άμεσα αναφέρονται στην (και αντλούν από την) αντίστοιχη θεωρητική παρέμβαση του Μάο τσε Τουνγκ.

2. Για την αντίφαση και τη μαρξιστική διαλεκτική

Το πρώτο σημείο που θα παρουσιάσω είναι το ζήτημα των αντιφάσεων και της μαρξιστικής διαλεκτικής. Ο σοβιετικός Μαρξισμός είχε κωδικοποιήσει ως μαρξιστική διαλεκτική ένα απλουστευμένο μονοδιάστατο σχήμα, σύμφωνα με το οποίο η «εξέλιξη γενικά» (στην κοινωνία αλλά και στη φύση) ερμηνεύεται με βάση την «ωρίμανση» μιας βασικής αντίφασης: Σε κάποιο κρίσιμο σημείο αυτής της εξέλιξης, η ποσότητα («ωρίμανση») μετασχηματίζεται σε ποιότητα και τότε έχουμε τη μετάβαση από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο (κατ’ αναλογίαν με το βρασμό, π.χ., ενός υγρού, όταν η αύξηση στην «ποσότητα θερμότητας» που αυτό περιέχει, οδηγεί στη μεταβολή της ποιότητάς του –την αέρια κατάσταση).

Στην αντίληψη αυτή που κωδικοποιήθηκε, μεταξύ άλλων, στο βιβλίο του Γάλλου φιλοσόφου Georges Politzer Στοιχειώδεις αρχές της φιλοσοφίας (1935-36, ελλ. έκδοση Αθήνα 1954), ο Μάο αντιπαρέβαλλε μια φιλοσοφική διαλεκτική πολλαπλών αντιφάσεων: Η κυρίαρχη αντίφαση συνοδεύεται από ένα ολόκληρο πλήθος δευτερευουσών αντιφάσεων, διαφορετικού χαρακτήρα και δραστικότητας, το οποίο διαμορφώνεται μεν σε αναφορά με τη βασική, αλλά είναι εκείνο που τελικά καθορίζει (και όχι η «ποσότητα» εντός της μοναδικής βασικής αντίφασης») τη δυναμική εξέλιξης της βασικής αντίφασης. Το ανταγωνιστικό στοιχείο που περιέχει η αντίφαση έχει πάντα την προτεραιότητα έναντι του στοιχείου της ενότητας («ενότητα των αντιθέτων») που αυτή αποτυπώνει.

Στο κλασικό του έργο Ο νόμος της αντίφασης (1937, ελλ. μτφ. Αθήνα 1956) ο Μάο γράφει (σσ.: 49, 36, 65, 63): «Σε κάθε σύνθετο προτσές ανάπτυξης των φαινομένων, υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από αντιφάσεις, ανάμεσα στις οποίες υπάρχει πάντοτε μια, που είναι η βασική (…) Κάθε μορφή κίνησης περιέχει μέσα της τις ιδιαίτερες ειδικές αντιφάσεις της, που αποτελούν την ειδική ουσία του πράγματος, αυτή που τη διαφοροποιεί από τα άλλα. Σ’ αυτό έγκειται η εσωτερική αιτία ή το θεμέλιο της αναρίθμητης ποικιλίας των πραγμάτων και των φαινομένων που υπάρχουν στον κόσμο (…) Μερικές αντιφάσεις παίρνουν το χαρακτήρα ενός ανοιχτού ανταγωνισμού, άλλες όχι. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη ανάπτυξη των φαινομένων ορισμένες αντιφάσεις, που στην αρχή δεν είναι ανταγωνιστικές, εξελίσσονται σε ανταγωνιστικές. Αντίθετα, άλλες πάλι ανταγωνιστικές, εξελίσσονται σε μη ανταγωνιστικές. Μέσα στις συνθήκες της ταξικής κοινωνίας, οι αντιθέσεις ανάμεσα στις σωστές και στις λαθεμένες αντιλήψεις που υπάρχουν στις γραμμές του Κ.Κ. αποτελούν αντανάκλαση μέσα στο Κόμμα των ταξικών αντιθέσεων της κοινωνίας (…) Με την ανάπτυξη της ταξικής πάλης αυτές οι αντιθέσεις μπορούν να γίνουν ανταγωνιστικές (…) Η ενότητα των αντιθέτων είναι καθορισμένη, πρόσκαιρη, σχετική, ενώ η πάλη των αντιθέτων απόλυτη».

Τη μαρξιστική αυτή διαλεκτική που έφερε ξανά στην επικαιρότητα ο Μάο, υιοθετεί και αναπτύσσει ο Αλτουσέρ, μεταξύ άλλων στα κείμενά του «Αντίφαση και επικαθορισμός» και «Για τη μαρξιστική διαλεκτική» (σε Λ. Αλτουσέρ 1978, Για τον Μαρξ, Αθήνα: Γράμματα, σσ. 87-128 και 161-217). Συνδέει μάλιστα τη φιλοσοφική αυτή προσέγγιση με την ανάλυση του Λένιν για τον «αδύνατο κρίκο» της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας: Η ρώσικη σοσιαλιστική επανάσταση κατέστη δυνατή όχι διότι η βασική αντίφαση κεφαλαίου-εργασίας είχε «ωριμάσει» περισσότερο από ό,τι στις άλλες χώρες του καπιταλισμού, αλλά διότι στη δεδομένη ιστορική συγκυρία, το πλήθος των δευτερευουσών αντιφάσεων «υπερπροσδιόρισε» κατά τέτοιο τρόπο τη βασική αντίφαση, που κατέστησε δυνατή την ανατροπή. Η Ρωσία «συσσώρευε τη μεγαλύτερη ποσότητα ιστορικών αντιφάσεων που ήταν δυνατή την εποχή εκείνη» (Αλτουσέρ, όπ. π. σ. 97-8).[1]

Ο Αλτουσέρ ρητά αναφέρεται στη σημασία που είχε η ανάλυση του Μάο για τη διαμόρφωση των δικών του θέσεων. Στο βασικό έργο του από κοινού με τους συνεργάτες του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στην ελληνική γλώσσα (Louis Althusser, Etienne Balibar, Roger Establet, Pierre Macherey, Jacques Ranciere, Να διαβάσουμε το «Κεφαλαιο», Ελληνικά Γράμματα 2003), σημειώνει:

«Δεν πρότεινα τελικά παρά την “ενδεικτική” ανάγνωση των έργων του Μαρξ και του μαρξισμού, την ανάγνωση των μεν δια των δε, την απόπειρα δηλαδή να παραγάγουμε σταδιακά και συστηματικά την αντανάκλαση της προβληματικής στα αντικείμενά της, έτσι ώστε να καταστούν ορατά, και να φέρουμε στο φως, να παραγάγουμε την πιο βαθιά προβληματική που μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε ό,τι δεν μπορεί ακόμη να έχει παρά υπαινικτική και πρακτική μορφή ύπαρξης. (…) Και επειδή ακολούθησα αυτή την αρχή ισχυρίσθηκα ότι πραγματεύθηκα το κείμενο του Μάο-Τσε-Τούνγκ για την αντίφαση (1937) ως αναστοχασμένη περιγραφή των δομών της μαρξιστικής διαλεκτικής στην πολιτική πρακτική. Η ανάγνωση όμως αυτή δεν ήταν, δεν μπορούσε να είναι, μια άμεση ανάγνωση ή η απλή “γενικευτική” ανάγνωση, στην οποία συχνά περιορίζεται η μαρξιστική φιλοσοφία και όπου η λέξη αφαίρεση συγκαλύπτει τελικά την επιβεβαίωση του θρησκευτικού ή εμπειριστικού μύθου της ανάγνωσης, γιατί το άθροισμα των επί μέρους αναγνώσεων που συνοψίζει δεν μπορεί να απαλλαγεί ούτε στιγμή από αυτόν τον μύθο. Η ανάγνωση που έκανα ήταν κατά βάση μια διπλή ανάγνωση, αποτέλεσμα μιας άλλης “ενδεικτικής” ανάγνωσης, η οποία αναδείκνυε μέσα σ’ ένα ερώτημα την απάντηση που αποκρινόταν στο απόν ερώτημά της».

3. Η κριτική στον οικονομισμό

Το ζήτημα της μαρξιστικής διαλεκτικής (και του «αδύνατου κρίκου») συνδέεται στενά με ένα ακόμα ζήτημα θεμελιακής σπουδαιότητας για τη μαρξιστική θεωρία και την κομμουνιστική στρατηγική: Την κριτική προς τον οικονομισμό ή τη θεωρία των παραγωγικών δυνάμεων, όπως ονόμασε τον οικονομισμό η κινέζικη Πολιτιστική Επανάσταση.

Ο όρος «οικονομισμός» εισήχθη στη μαρξιστική θεωρία από τον Λένιν, για να σηματοδοτήσει τις αντιλήψεις που αποσιωπούν το ρόλο του κράτους (της πολιτικής ταξικής εξουσίας) στο πλέγμα των καπιταλιστικών σχέσεων κυριαρχίας, και της πάλης των τάξεων ως κινητήριας δύναμης της ιστορίας. Πρόκειται επομένως για τις αντιλήψεις που συσκοτίζουν τις θεωρητικές μαρξιστικές θέσεις αναφορικά με την αναγκαιότητα κατάληψης της πολιτικής εξουσίας («συντριβής του καπιταλιστικού κράτους»), με βάση κάποια «ριζοσπαστικά» σχήματα για την οικονομική και τεχνολογική εξέλιξη και για τον «παγκόσμιο καπιταλισμό». Έγραφε σχετικά ο Λένιν για τους «οικονομιστές»: «Δε θέλουν να σκεφτούν ούτε για τα σύνορα του κράτους ούτε ακόμα και γενικά για το κράτος. Πρόκειται για ένα είδος ιμπεριαλιστικού οικονομισμού, όμοιου με τον παλιό οικονομισμό της περιόδου 1894-1902 (…)» (Iούλιος 1916, Λένιν Άπαντα, 1953, τόμ. 22, σσ. 330-331).

Η βασική κωδικοποίηση του οικονομισμού στο πλαίσιο του σοβιετικού Μαρξισμού περιλαμβάνει μια αντίληψη σχετικά με την αντίφαση μεταξύ Παραγωγικών Δυνάμεων (ΠΔ) και Παραγωγικών Σχέσεων (ΠΣ), σύμφωνα με την οποία η «ανάπτυξη» των πρώτων περιορίζεται από τις δεύτερες. Έτσι, όταν ξεπεραστεί ένα συγκεκριμένο όριο στην ανάπτυξη των ΠΔ (αύξηση «ποσότητας»), που δεν μπορούν πλέον να αντιστοιχήσουν ή να «χωρέσουν» στις παρωχημένες (καπιταλιστικές) ΠΣ, επέρχεται και η «ποιοτική μεταβολή», δηλαδή ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός των Παραγωγικών Σχέσεων.

Μέσα από το σχήμα αυτό οι ΠΔ αναγορεύονται σε κινητήρια δύναμη της Ιστορίας (καθώς καθορίζουν την εξέλιξη των παραγωγικών σχέσεων ταξικής κυριαρχίας και υποταγής), η πάλη των τάξεων μετατρέπεται σε απλή «αντανάκλαση» της ανάπτυξης των ΠΔ και της τεχνικής (θεωρία «Επιστημονικοτεχνικής Επανάστασης») και ο Μαρξισμός εκφυλίζεται σ’ ένα εξελικτικό τελεολογικό δόγμα.

Τα θεωρήματα του οικονομισμού της Τρίτης Διεθνούς έχουν διατυπωθεί με τον πιο ολοκληρωμένο και σαφή τρόπο από τον ίδιο τον Στάλιν: «Πρώτα αλλάζουν και εξελίσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, κι ύστερα σε εξάρτηση από τις αλλαγές αυτές και σε αντιστοιχία μ αυτές, αλλάζουν οι παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων (...). Ό,τι λογής είναι οι παραγωγικές δυνάμεις, τέτοιες πρέπει να είναι και οι παραγωγικές σχέσεις». (Στάλιν, «Για τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό», στο Ζητήματα Λενινισμού, σσ. 728-29, 1951).[2]

Σύμφωνα μ’ αυτή την αντίληψη οι (καπιταλιστικές) παραγωγικές σχέσεις φρενάρουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, και αυτή ακριβώς η αντίφαση είναι που καθιστά την κοινωνική αλλαγή αναπόφευκτη: Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής πρέπει να αντικατασταθούν από τις νέες, τις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, ώστε να γίνει τελικά δυνατή η ανεμπόδιστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Ο οικονομισμός βρίσκεται έτσι στον αντίποδα των θεωρητικών συμπερασμάτων της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, που θεμελίωσε ο Μαρξ, ακόμα και σ’ ό,τι αφορά το ζήτημα της (καπιταλιστικής) ανάπτυξης. Σύμφωνα με τον Μαρξ το κεφάλαιο «δρα καταστροφικά και αδιάκοπα επαναστατικά, καταλύει όλους τους φραγμούς που εμποδίζουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, τη διεύρυνση των αναγκών, την πολυπλοκότητα της παραγωγής και την εκμετάλλευση των φυσικών και πνευματικών δυνάμεων» (Μαρξ 1990, Βασικές γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας τ. Β΄, εκδ. Στοχαστής, σ. 308.) Η διαδικασία αυτή διακόπτεται μόνο προσωρινά από τις κρίσεις υπερσυσσώρευσης που εμφανίζονται κυκλικά.

Για τη μαρξιστική θεωρία, επομένως, η ανατροπή του καπιταλισμού δεν θα προκύψει από τις «νομοτέλειες» της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά από την εσωτερική δυναμική και τις εγγενείς τάσεις της πάλης των τάξεων. Η σοσιαλιστική επανάσταση δεν είναι αναγκαία «για να αναπτυχθούν οι ΠΔ», αλλά διότι ο καπιταλισμός αποτελεί ένα καταπιεστικό-εξουσιαστικό σύστημα εκμετάλλευσης για τη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων. Επιπλέον δημιουργεί εκείνες τις αντιφάσεις και τάσεις, που υπό όρους μπορεί να επιτρέψουν την ανατροπή του και την οικοδόμηση της εξουσίας και της δημοκρατίας των εργαζομένων (που οι Κλασικοί του Μαρξισμού ονόμασαν «δικτατορία του προλεταριάτου»). H σοσιαλιστική επανάσταση δε λαμβάνει χώρα στην καπιταλιστική χώρα με τις περισσότερο αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις, αλλά στη χώρα που αποτελεί «αδύνατο κρίκο» της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας: στη χώρα (ή τις χώρες) όπου συγχωνεύονται και οξύνονται με τέτοιον τρόπο οι εσωτερικές και διεθνείς αντιφάσεις σ’ όλα τα κοινωνικά επίπεδα, ώστε να καθίσταται αντικειμενικά αναπόφευκτη η ανοιχτή πολιτική έκφραση της αντιπαράθεσης κεφαλαίου-εργασίας και η επαναστατική κρίση.

Η ιστορικά πρώτη κριτική στον σοβιετικό οικονομισμό διατυπώθηκε από τον Μάο τσε Τουνγκ: «Η επανάσταση πρέπει κατ’ αρχήν να ανατρέψει το παλιό εποικοδόμημα για να μπορούν να καταργηθούν οι παλιές σχέσεις παραγωγής (...) Έτσι χαράζεται ένας δρόμος στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της νέας κοινωνίας (...) Μια μεγάλη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων είναι πάντοτε μεταγενέστερη από τον μετασχηματισμό των σχέσεων παραγωγής» (Μάο τσε Τουνγκ 1975, Για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Κριτική στον Στάλιν και την ΕΣΣΔ, Εκδόσεις του λαού, σσ. 93, 111).

Αλλά και για τον Λ. Αλτουσέρ και τους συνεργάτες του ο οικονομισμός αποτελεί ένα μείζον ζήτημα κριτικής προς τον κατεστημένο Μαρξισμό των Κ.Κ. σε Ανατολή και Δύση, καθόσον συνιστά τη συνηθέστερη μορφή υπό την οποία εκφράζεται η κυριαρχία της αστικής ιδεολογίας πάνω στον Μαρξισμό. Για τον Αλτουσέρ, ο οικονομισμός «γεννιέται αυθόρμητα, δηλαδή αναγκαία, πάνω στη βάση των αστικών πρακτικών παραγωγής και εκμετάλλευσης, και ταυτόχρονα πάνω στη βάση των νομικών πρακτικών του αστικού Δικαίου3 και της ιδεολογίας του» (Αλτουσέρ 1977, Απάντηση στον Τζων Λιούις, σσ. 112-13).

Περαιτέρω ο Αλτουσέρ επισήμαινε ότι η ιδεολογία του «παραγωγισμού» και του «οικονομισμού», όπως και η ιδεολογία του «ανθρωπισμού» είναι κοινή σε Δύση και Ανατολή, και συνιστά τον αντίποδα της ιδεολογίας της εργατικής εξουσίας: «Ο ανθρωπισμός παραμένει ανθρωπισμός με τους σοσιαλδημοκρατικούς του τόνους, όχι στην πάλη των τάξεων και στην κατάργησή της με την απελευθέρωση της εργατικής τάξης, αλλά στην υπεράσπιση των Δικαιωμάτων του ανθρώπου, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, δηλαδή την απελευθέρωση ή την ολοκλήρωση της “προσωπικότητας”, σκέτης ή “ακέραιος”. Ο οικονομισμός παραμένει οικονομισμός κάτω π.χ. από την έξαρση της ανάπτυξης των παραγωγικών Δυνάμεων, της “κοινωνικοποίησης” τους (ποιας απ’ όλες;), της “επιστημονικοτεχνικής επανάστασης”, της “παραγωγικότητας” κ.λπ. Μπορούμε όμως να κάνουμε σύγκριση; Ναι. Και ν’ ανακαλύψουμε τι είναι εκείνο που επιτρέπει, πριν όπως και μετά, να προσδιορίσουμε σαν αστικό το ιδεολογικό ζευγάρι οικονομισμός-ανθρωπισμός και τις πραχτικές του: είναι η υπεκφυγή από εκείνο που δεν συζητιέσαι ούτε στον οικονομισμό ούτε στον ανθρωπισμό, η υπεκφυγή από τις σχέσεις παραγωγής και την πάλη των τάξεων. (...) Η αστική τάξη, στην ιδεολογία της, καλά κάνει και παρασιωπά τις σχέσεις παραγωγής και την πάλη των τάξεων, για να εξάρει την “ανάπτυξη” και την “παραγωγικότητα” την ίδια ώρα που εξαίρει τον Άνθρωπο και την ελευθερία (...) Όμως, τα εργατικά Κόμματα, πριν από την Επανάσταση, ή και μετά, να παρασιωπούν (ή να ημιπαρασιωπούν) κι αυτά τις σχέσεις παραγωγής και την πάλη των τάξεων και τις συγκεκριμένες μορφές της (Λένιν: στη “μετάβαση” από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό, οι τάξεις υφίστανται, η πάλη των τάξεων υφίσταται, αλλά κάτω από νέες μορφές), για να εξάρουν εν συνδυασμώ και τις παραγωγικές δυνάμεις και τον Ανθρωπο, αυτό είναι άλλη υπόθεση!» (Αλτουσέρ 1977, όπ. π. σσ. 114-15).

Οι έννοιες που χρησιμοποίησε ο Αλτουσέρ για την κριτική του οικονομισμού μάς επιτρέπουν να κατανοήσουμε ότι δεν είναι οι «παραγωγικές δυνάμεις», γενικώς, που καθορίζουν την ιστορική εξέλιξη, αλλά αντίθετα οι παραγωγικές σχέσεις (οι ταξικές σχέσεις κυριαρχίας και εκμετάλλευσης) που καθορίζουν τον χαρακτήρα και τους ρυθμούς ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Με τα λόγια του Σαρλ Μπετελέμ: «Δεν υπάρχει σύστημα παραγωγικών δυνάμεων, παρά μονάχα συναρθρωμένο μ’ ένα σύστημα σχέσεων παραγωγής, το οποίο κυριαρχεί πάνω του και του δίνει τη μορφή του» (Μπετελέμ 1972, Μορφές ιδιοκτησίας στο μεταβατικό στάδιο προς το σοσιαλισμό, Ράππας, σ. 91).

Τη σημασία αυτής της θεωρητικής πρότασης κατέστησε φανερή σε πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο η Κομμούνα της Σαγκάης: Ήταν η σημαντικότερη ίσως απόπειρα στην ιστορία του παγκόσμιου εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος να μετασχηματιστούν οι παραγωγικές δυνάμεις που προσιδιάζουν στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (η δομή «επιχείρηση» με τα «τεχνικά» και ιεραρχικά χαρακτηριστικά της), προς όφελος μιας νέου τύπου συνάρθρωσης των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής και των προσίδιων σε αυτές παραγωγικών δυνάμεων: Η Κομμούνα ως παραγωγική μονάδα, κέντρο άσκησης της πολιτικής εξουσίας, διαδικασία μετασχηματισμού της ιδεολογίας και της καθημερινότητας.

4. Επίλογος

Παρά την ήττα της μετά τον θάνατο του Μάο, οι πολιτικές ιδέες και οι θεωρητικές θέσεις που έφερε στην επιφάνεια η κινέζικη επανάσταση παραμένουν επίκαιρες για τους κομμουνιστές που γνωρίζουν ότι πρέπει να είναι και μαρξιστές. Το ίδιο ισχύει και για το έργο του Λ. Αλτουσέρ. Να διαβάζουμε τον Μάο και να διαβάζουμε τον Αλτουσέρ!

[1]. O Λένιν θα σημειώσει στα «Γράμματα από μακριά» (Mάρτιος 1917, Λένιν Άπαντα, 1986, τόμ. 31, σ. 16): «Αν η επανάσταση νίκησε τόσο γρήγορα και φαινομενικά με την πρώτη επιπόλαια ματιά τόσο ριζικά, αυτό έγινε μονάχα γιατί χάρη σε μια εξαιρετικά πρωτότυπη ιστορική κατάσταση: συγχωνεύτηκαν και συγχωνεύτηκαν εξαιρετικά αρμονικά τελείως διαφορετικά ρεύματα, τελείως ετερογενή ταξικά συμφέροντα, διαμετρικά αντίθετες πολιτικές και κοινωνικές τάσεις». Σχετικά με τους διεθνείς όρους που έκαναν δυνατή την πρώτη φάση της Ρωσικής Επανάστασης, ο Λένιν θα σημειώσει: «H αστική τάξη της Δυτικής Ευρώπης ήταν πάντα ενάντια στην επανάσταση. Τέτοια ήταν η κατάσταση στην οποία είχαμε συνηθίσει. Tα πράγματα ήρθαν όμως διαφορετικά. O ιμπεριαλιστικός πόλεμος διέσπασε την αστική τάξη της Eυρώπης και αυτό είχε σαν συνέπεια οι αγγλογάλλοι κεφαλαιοκράτες, επιδιώκοντας ιμπεριαλιστικούς σκοπούς, να γίνουν οπαδοί της Ρωσικής Επανάστασης. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η επανάσταση να πάρει τέτοια τροπή, που κανένας δεν το περίμενε» (Λ. Ά., 1986, τόμ. 31, σ. 239).

[2]. Βεβαίως ο Στάλιν (και η σοβιετική ηγεσία του Μεσοπολέμου) δεν εισήγαγε τον οικονομισμό στη μαρξιστική θεωρία, αλλά τον υιοθέτησε από τους θεωρητικούς της Β΄ Διεθνούς και τον συστηματοποίησε: Χαρακτηριστικά ο Πλεχάνοφ έγραφε το 1908: «Ο χαρακτήρας του “οικονομικού οικοδομήματος” και η κατεύθυνση προς την οποία μεταμορφώνεται αυτός ο χαρακτήρας δεν εξαρτιόνται από τη θέληση των ανθρώπων, αλλά από την κατάσταση των παραγωγικών δυνάμεων» (Γ. Β. Πλεχάνωφ 1956, Τα βασικά προβλήματα του Μαρξισμού, Αθήνα, εκδ. «Φλόγα», σ. 67).