ΠΛΕΥΡΕΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

Του Σπύρου Κουριδάκη

Το ζήτημα μιας ρωσικής κρατικής ιδεολογίας έχει τεθεί στο έδαφος αναλυτικών μελετών, εδώ και μια τριετία, περίπου. Με τις εκάστοτε προσεγγίσεις των διανοητών συγγραφέων να διαφέρουν ή να συγκρούονται, μέσα σε ένα αρκετά παρατεταμένο διάλογο που (αν και μετρημένος) δεν είναι πάντοτε συνθετικός. Πολύ δύσκολο όντως πεδίο μελέτης, πολύ περισσότερο για όσους ερευνούν τη ρωσική πραγματικότητα και κατανοούν ότι η Ρωσία δεν μπορεί να προσεγγιστεί σαν συνηθισμένο κράτος.

Αυτή η χώρα αποτελεί μια εντυπωσιακά πολυεθνική, πολύγλωσση, ταυτοχρόνως δε πολυθρησκευτική και αντικειμενικώς πολυπολιτισμική / πολυεθιμική επικράτεια, που ως τέτοια δεν χωράει στα τυπικά καλούπια του γνωστού μας έθνους -κράτους (με τον κατά πλειονότητα ομοιογενή εθνοτικά πληθυσμό). Ούτε αντέχει να μπει σε κανονιστικές προδιαγραφές που ισχύουν στις ήδη γνωστές Ομοσπονδίες πολυεθνικών Πολιτειακών Κρατών (όπως οι ΗΠΑ ή η Αυστραλία), ή στις πολυεθνικές Ομοσπονδίες (όπως η Βρετανία ή το Βέλγιο) ή ακόμη περισσότερο σε πολυεθνικές Συνομοσπονδίες (όπως η Ελβετία).

Εξαιτίας των πολλαπλών, πολύπλοκων, συχνά αντιφατικών εθνοτικών ιδιαιτεροτήτων της ρωσικής κρατικής ταυτότητας και σε ευθεία συνάρτηση με την (πολιτική όσο και πολιτισμική) αυτοκρατορική ιστορία της ρωσικής επικράτειας, η κυρίαρχη ιδεολογία των υπηκόων της χώρας δεν αντιστοιχεί σε ένα συνηθισμένο σύστημα ιδεών και αξιών όπως τα αστικά αξιακά συστήματα που απαντώνται στο δυτικό κόσμο. Κεντρικός πυρήνας του σημερινού κυρίαρχου συστήματος αξιών της Ρωσίας δεν είναι κυρίως η διατήρηση και αναπαραγωγή της αστικής καπιταλιστικής εκμετάλλευσης (που λειτουργεί βεβαίως απρόσκοπτα υπό συνθήκες ληστρικού καπιταλισμού). Είναι κατά πρώτο λόγο η διατήρηση της ενότητας του ρωσικού κράτους, η άμυνά του απέναντι στους πολυπληθείς εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς του. Και κατά δεύτερο λόγο, η ανάπτυξή του με όρους αυτοκρατορίας, με τους όρους πλανητικής ηγεμονικής δύναμης που έχει να επιτελέσει σωτήρια αποστολική λειτουργία σε ολόκληρο τον κόσμο.

Και μόνο γι αυτό το λόγο, η τελική δομή του μετασοβιετικού πολιτικού συστήματος εξουσίας στη Ρωσία ήταν αναμενόμενο ότι θα απέκλινε ουσιωδώς, τόσο από τα ισχύοντα σε άλλες σύγχρονες δυτικές καπιταλιστικές χώρες, όσο και από το “εξωεδαφικό” σοβιετικό μοντέλο κράτους (ΕΣΣΔ σήμαινε πριν απ όλα σοβιετική εξουσία σε εθνοτικά μη καθοριζόμενο εδαφικό χώρο). Στη μετασοβιετική Ρωσία του Πούτιν η οικοδόμηση μιας κάθετης δομής στο ρωσικό σύστημα πολιτικής εξουσίας, μιας μονοπρόσωπης χωρίς θεσμικά αντίβαρα προεδρικής εξουσίας, ως συμπύκνωση της λεγόμενης κυρίαρχης δημοκρατίας, κρίθηκε ως ο πιο αποφασιστικός παράγοντας και για την συναινετική εμπέδωση (έως επιβολή) των στρατηγικών κρατικών επιλογών και για την διατήρηση των σχέσεων της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης.

Προφανώς η ιδεολογία των μεμονωμένων ατόμων στη Ρωσία είναι - όπως σε όλο τον πλανήτη- ένας τρόπος (ή ένας καθρέφτης) μέσω του οποίου αυτά τα άτομα βλέπουν και κατανοούν τον κόσμο, την ισχύουσα κοινωνική πραγματικότητα, αλλά κυρίως το ίδιο το κράτος, στο οποίο μπορούν να είναι είτε υπήκοοι είτε πολίτες. Εντούτοις, η πλειοψηφούσα ιδεολογία στη Ρωσία, η κυρίαρχη ιδεολογία, επικαθορίζεται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από το κράτος και το επικρατούν σύστημα προεδρικής εξουσίας, παρά από τη σύγκρουση, αυτή καθαυτή, μεταξύ των πραγματικά ή δυνητικά αντίπαλων κοινωνικών τάξεων στα πλαίσια μιας συμβατικής ταξικής πάλης και της ύπαρξης ενός κοινωνικού συμβολαίου. Η αστική τάξη της χώρας, ιδίως η μεγαλοαστική της μερίδα, οι λεγόμενοι ολιγάρχες, δεν είναι μέρος της πολιτικής εξουσίας παρά μόνο στο βαθμό που συναινούν σε ειλημμένες κρατικές επιλογές , ενώ αντιθέτως, το κράτος είναι σημαντικό συστατικό στοιχείο της ρωσικής αστικής τάξης, αν όχι η σημαντικότερη και ανταγωνιστικότερη μερίδα της.

Τα θεμελιώδη στοιχεία της κυρίαρχης ιδεολογίας στη Ρωσία υπεισέρχονται μέσα στις συνειδήσεις των ανθρώπων όπως σε κάθε κοινωνία, με τη μορφή απλών - εκ προοιμίου αυταπόδεικτων- αληθειών. Στη Ρωσία αυτές οι αλήθειες σχετίζονται : με τον τρόπο της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, με υφιστάμενες παλαιές πλην ισχυρές πατρογονικές παραδόσεις και ηθικές αξίες της ρωσικής κοινωνίας, με τη μοναδική, σχεδόν μεσσιανική αποστολή της χώρας απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο, με την αναγκαιότητα ύπαρξης ενός παντοδύναμου κράτους με ετοιμοπόλεμο στρατό και με ισχυρές δυνάμεις ασφαλείας. Και όλα τα παραπάνω, υπό την εξουσία πάντα ενός στιβαρού, σοφού ηγεμόνα, που ως μέλημα και αποστολή του έχει τη σωτηρία της χώρας από διαχρονικούς και ύπουλους, συνεχώς ελλοχεύοντες εχθρούς.

Αυτοί οι κρίσιμοι παράγοντες διαμόρφωσης της ιδεολογικής ταυτότητας του ρωσικού κράτους ισχύουν ανελλιπώς, από την τσαρική περίοδο ως τη σύγχρονη μετασοβιετική εποχή. Παράγοντες που πλην πολλών άλλων (συνήθως) δεν διαμόρφωναν, ούτε διαμορφώνουν πολίτες και κοινωνία πολιτών αλλά κατά κύριο λόγο πιστούς ή πολιτικά αδιάφορους υπηκόους.

Βεβαίως, μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, δίπλα στα προηγούμενα συνυπάρχουν πλέον (συλλειτουργούν) ως προς το πεδίο των κυρίαρχων ιδεών, οι μοντέρνες για τη Ρωσία ιερές αξίες της ελεύθερης αγοράς, οι συνταγματικά κατοχυρωμένες πατρογονικές ιερές αξίες της πίστης στο Θεό και οι κρατικά ενθαρρυνόμενες κοσμικού χαρακτήρα ιδεολογικοπολιτικές παρεμβάσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των τριών μεγάλων θρησκευτικών Ισλαμικών Οργανώσεων (Ιδρυμάτων) της χώρας.

Έτσι δεν είναι παράδοξο ότι στη μετασοβιετική Ρωσία οι εν λόγω ιδεολογικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις στα πεδία του κράτους γονιμοποιήθηκαν, αναπτύχθηκαν και εν πολλοίς ανακαινίστηκαν, σχετικά σύντομα, μέσα σε μια 20ετία. Σε αυτή την περίοδο ο καπιταλισμός και η τυφλή αφοσίωση (έως υποταγή) στο κράτος και στα οικουμενικά του οράματα εμφανίζονται ως δίδυμα αδέλφια.

Αν τώρα τα όσα προαναφέρθηκαν προβληθούν σε συνθήκες ανοικτού πολέμου (όπως από το 2022 και έπειτα με τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας) γίνεται προφανές ότι η συγκεκαλυμμένη ουσία της “κατάστασης εξαίρεσης” του ρωσικού κράτους - ο βαθμιαίος πλην σταθερός μετασχηματισμός του κλασικού τυπικού Δικαίου σε "Δίκαιο προσωρινών καταστάσεων εξαίρεσης” για την αντιμετώπιση εκτάκτων συμβάντων- εν ολίγοις, η 20ετής πορεία της χώρας προς τον αυταρχισμό, προσλαμβάνει πλέον ένα διττό χαρακτήρα. Αφενός το αναμενόμενο, τη γιγάντωση του κατασταλτικού μηχανισμού. Αφετέρου – όπως σε ένα τυπικό καπιταλιστικό κράτος, όπου σε “καταστάσεις εξαίρεσης” θα αναμέναμε ελαχιστοποίηση της σχετικής αυτονομίας των κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών- στη Ρωσία παρατηρούμε ακριβώς το ίδιο : την ανάληψη και μεγιστοποίηση της απόδοσης όλων των διαθέσιμων μηχανισμών ιδεολογικής παρέμβασης μέσα στην κοινωνία από το ίδιο το κράτος σε τροχιές τεμνόμενες με την καταστολή : κινηματογράφος, τηλεόραση, έντυπα ποικίλης ύλης, ηλεκτρονικά παιχνίδια, καλλιτεχνικές εικαστικές εκθέσεις, νεανικές ποπ συναυλίες, σχολεία όλων των κατηγοριών, Πανεπιστήμια, επιστημονικές ενώσεις, Δικαστήρια κλπ. Όλα τα αναφερθέντα εδώ, επιστρατεύονται και εμποτίζονται με ένα κοινό μήνυμα : Όλα για τον πόλεμο, όλα για τη Ρωσία, όλα για τη δόξα του ρωσικού έθνους, όλα για τη νίκη.

Στα συγκεκριμένα πλαίσια δεν νομίζω ότι το ρωσικό καθεστώς ασκεί μια παραδοσιακή κρατική πολεμική προπαγάνδα. Σε αντίθεση με την ως το 2022 στρατηγική του (που ενθάρρυνε έναν μάλλον τελετουργικό πατριωτισμό σε συνδυασμό με τη συντήρηση μιας μαζικής πολιτικής απάθειας) τώρα έχει περάσει στο στάδιο της πλήρους (ανα)διαμόρφωσης μιας παλιάς πολιτικής ιδεολογίας, αυτής του μεγαλορωσικού μιλιταριστικού επεκτατικού σοβινισμού, τοποθετημένη σε μια σύγχρονη, κρατικά ελεγχόμενη, καπιταλιστική συσκευασία του 21ου αιώνα.

Τα ιερά σύμβολα και οι όροι κλειδιά αυτής της ιδεολογίας είναι το πανίσχυρο - με όρους μιας παγκόσμιας υπερδύναμης - ρωσικό κράτος, η μοναδικότητα της Ρωσίας στον κόσμο (ρωσικός εξαιρετισμός), η διεθνής άμυνα του Ρωσικού Κόσμου και της μητέρας Πατρίδας απέναντι στην παρακμιακή επιθετική Δύση, η Αγία Ρωσία, ο Θεός της Ρωσίας, η σύγκρουση της Ρωσίας με τον Σατανά και τα επί Γης όργανά του, κι όλα τούτα, από κοινού με την αναγεννημένη ευρασιατική επαγγελία και τα πρελούδιά της (ΚΑΚ, BRICS, Ο.Σ.Σαγκάης).

Αναγκαία διευκρίνηση : Το ρωσικό Σύνταγμα απαγορεύει την θεσμοθέτηση κρατικής ιδεολογίας. Ακριβώς όπως το ρωσικό Σύνταγμα απαγορεύει τη λογοκρισία του Τύπου και επιβάλλει καθεστώς ελευθεροτυπίας.

Από καιρού εις καιρόν ο Πούτιν τα τονίζει και τα δύο. Για να μη χάνουμε χρόνο: πιστευτά και τα δύο. Αφού λοιπόν το ξεκαθαρίσαμε, μπορώ τώρα να τελειώσω το προλογικό μου σημείωμα και να επικολλήσω το κυρίως κείμενο, χωρίς να έχω τύψεις για αποσιώπηση των ρωσικών κρατικών (αποκλειστικά γραπτών) δημοκρατικών κατακτήσεων.

Το ιδιαιτέρως ενδιαφέρον κείμενο που επέλεξα να σας στείλω ασχολείται με ζητήματα σχεδόν παρεμφερή . Ξεκινά από το "τραύμα της σοβιετικής απώλειας" και διερευνά ένα ερώτημα που για τη μη καθεστωτική ρωσική διανόηση αποτελεί αντικείμενο διαφωνιών : Αν ο Πουτινισμός έχει ήδη συγκροτήσει αυτοτελή ιδεολογία ή όχι.

Είναι κείμενο περιεκτικό, σχετικά αντικειμενικό, αρκούντως απαισιόδοξο και απλό, με βασικότερο έλλειμμα του την απουσία αναφορών στη σχέση της νέας καθεστωτικής ιδεολογίας με τις εν πολλοίς λαθραίες και υπόγειες ταξικές ή εθνοτικές συγκρούσεις στη χώρα.

Έχει ιδεολογία το καθεστώς Πουτιν;

Από τους :
    Μαρία Σνεγκόβαγια, Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών (CSIS)
    Mάικλ Κίματζ, Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών (CSIS)
    Τζέιντ ΜακΓκλίν, Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών (CSIS)

Πηγή RE : RUSSIA

ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΤΟΥ ΙΣΤΟΤΟΠΟΥ

Η ερώτηση στον τίτλο αυτού του άρθρου μπορεί να φαίνεται παράλογη σήμερα, όταν η ρωσική προπαγάνδα μεταδίδει τις ιδεολογικές της αφηγήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο, oι μαθητές και μαθήτριες τρέφονται με αυτήν την «ιδεολογία» σε ειδικές τάξεις και τα σχολικά βιβλία ιστορίας ξαναγράφονται υπό την αιγίδα του κράτους σύμφωνα με τη «γραμμή του Κρεμλίνου». Ταυτόχρονα, όπως σωστά γράφουν οι συντάκτες του κειμένου που δημοσιεύεται παρακάτω, για πολύ καιρό το καθεστώς Πούτιν έμοιαζε περισσότερο με μια συνηθισμένη αυταρχική πετρελαϊκή κλεπτοκρατία. Είναι η τρέχουσα στροφή του προς τη μαζική προπαγάνδα το αποτέλεσμα οργανικής εξέλιξης ή μια εκστρατεία νέας κατάστασης; Πόσο πιο συνεπή θα είναι τα εξελισσόμενα δόγματα σε αλληλεπίδραση με τις μαζικές αντιλήψεις του κόσμου; Σε ποιο βαθμό βασίζονται πάνω σε βιώσιμες έννοιες που έχουν τις ρίζες τους στην εθνική συνείδηση και ανταποκρίνονται σε μαζική λαϊκή ζήτηση;

Αυτά τα ερωτήματα έχουν ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο: πώς λειτουργούν οι σύγχρονες ανελεύθερες ιδεολογίες που υιοθετούνται από τις σύγχρονες απολυταρχίες σε πολλά μέρη του κόσμου; Πώς μοιάζουν και διαφέρουν από τις κλασικές ιδεολογίες και ποιο είναι το μέλλον τους;

Το RE : Russia ξεκίνησε αυτή η συζήτηση εδώ και πολύ καιρό. Με αυτό το κείμενο ανοίγει ένας νέος γύρος της. Η δύναμη του δημοσιευμένου κειμένου, φυσικά, είναι ότι οι συγγραφείς δείχνουν το πώς άλλαξε η οργανική λειτουργία του «ιδεολογικού» υποστρώματος του Πουτινισμού σε διάφορα στάδια. Και πώς αυτές οι οργανικές λειτουργίες τον γέμισαν με νέο περιεχόμενο.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ

Αν και πολλοί πιστεύουν ότι το σύστημα του Πούτιν είναι μια συνηθισμένη κλεπτοκρατία και δεν έχει άλλο κίνητρο από την κλοπή του κρατικού προϋπολογισμού, σε νέα μας εργασία: «Η Ιδεολογία του Πουτινισμού είναι Βιώσιμη ;» υποστηρίξαμε ότι το καθεστώς διαθέτει πράγματι μια ιδεολογία. Αν και τα είκοσι χρόνια της διακυβέρνησης του Πούτιν ονομάστηκαν με διαφορετικά ονόματα (από «Ευρασιανισμός» έως και «Ρωσικός κόσμος»), αυτή η ιδεολογία περιέχει έναν σταθερό πυρήνα βασικών αλληλένδετων εννοιών, οι οποίες βασίζονται επίσης στη βαθιά ριζωμένη σοβιετική παράδοση. Ταυτόχρονα, πιστεύουμε ότι αυτή η ιδεολογία είναι βιώσιμη, αφού ανταποκρίνεται σε υπάρχουσα ανάγκη του πληθυσμού και καλύπτει το ιδεολογικό κενό που προέκυψε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Για αυτούς και άλλους λόγους που συζητούνται παρακάτω, αυτή η ιδεολογία θα βοηθήσει, κατά την άποψή μας, το καθεστώς Πούτιν να παραμείνει βιώσιμο για πολλά χρόνια.

Από τον «ινστρουμενταλισμό» στο «Θερμιδόρ»

Ήδη στη δεκαετία του 1990, οι Ρώσοι δημοκράτες αναζητούσαν μια εθνική ιδέα. Λίγοι άνθρωποι πήραν στα σοβαρά αυτές τις αναζητήσεις εκείνη την εποχή και κατέληξαν σε πλήρη αποτυχία. Είναι συμβολικό ότι ο διαγωνισμός που ανακοινώθηκε από τη Rossiyskaya Gazeta το 1996, ο οποίος υποσχόταν το ισοδύναμο των 2.000 δολαρίων σε όσους μπορούσαν να διατυπώσουν μια «ενωτική εθνική ιδέα», δεν μπόρεσε ποτέ να καθορίσει έναν νικητή. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, η αναζήτηση για μια «εθνική ιδέα» προέκυψε ως απάντηση σε μια απαίτηση που διαμορφώθηκε μεταξύ ορισμένων Ρώσων ως αποτέλεσμα του ξαφνικού τέλους της Σοβιετικής Ένωσης, της ήττας στον Ψυχρό Πόλεμο και της απώλειας του καθεστώτος της Ρωσίας ως υπερδύναμης , που οδήγησε στην απότομη εξαφάνιση σημαντικών συστατικών της σοβιετικής συλλογικής ταυτότητας.

Όπως τονίζει ο Λεβ Γκούντκοφ, κατά τη διάρκεια των σοβιετικών χρόνων, το αίσθημα του ανήκειν σε μια «μεγάλη δύναμη» αποζημίωνε τον σοβιετικό λαό για την καθημερινή ταπείνωση, τη χρόνια φτώχεια και την έλλειψη δικαιωμάτων, καθώς και την εξάρτηση από μια δεσποτική εξουσία.

Η μετασοβιετική Ρωσία έχασε σημαντικό μερίδιο της επιρροής της στη διεθνή σκηνή κατά την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1990. Για πολλούς Ρώσους, αυτή η εμπειρία ήταν ιδιαίτερα τραυματική επειδή έμεινε ένα κενό στη θέση της συλλογικής σοβιετικής ταυτότητας.

Σε έρευνες εκείνης της εποχής, η πλειοψηφία των Ρώσων ερωτηθέντων (72–74%) παρατήρησε την απώλεια αυτής της θέσης της «μεγάλης δύναμης». Μια δημοφιλής φόρμουλα, που επαναλαμβανόταν σαν μάντρα εκείνη την εποχή, αντανακλούσε αυτή την απογοήτευση: «Τι χώρα χάσαμε!»

Έχοντας έρθει στην εξουσία, ο Πούτιν ένιωσε αυτή την απαίτηση και σχεδόν αμέσως άρχισε να προωθεί ιδέες που αποτέλεσαν τη βάση της νέας-παλιάς ρωσικής συλλογικής ταυτότητας. Στην αρχή φαινόταν ότι ο στόχος ήταν καθοριστικός. Ο Πούτιν προσπάθησε να ενώσει μια διαιρεμένη και πολωμένη χώρα, να προσφέρει σε ανθρώπους διαφορετικών απόψεων -τόσο φιλελεύθερων όσο και συντηρητικών- ένα όραμα προς την κατεύθυνση ενός κινήματος που θα ταίριαζε σε όλους. Αυτή η προσπάθεια σύνθεσης αποδεικνύεται, για παράδειγμα, από την ταυτόχρονη χρήση νέων ρωσικών συμβόλων (το τρίχρωμο ως σημαία) και σοβιετικών (όπως ο σοβιετικός ύμνος, στον οποίο επέστρεψε ο Πούτιν το 2000).

Η έμφαση δόθηκε στην ενότητα και τη συνέχεια της «χιλιόχρονης ιστορικής διαδρομής της Ρωσίας» και του παλιού ρωσικού κρατιδίου ως κεντρικού στοιχείου της εθνικής ταυτότητας και ως λόγος για «την υπερηφάνεια στη χώρα» (δηλαδή για τον πατριωτισμό). Το Κρεμλίνο έκανε επίσης έκκληση στην ιδέα ενός «ισχυρού κράτους» ως βάσης του παρελθόντος και του μελλοντικού μεγαλείου της Ρωσίας. Αυτές οι ιδέες είχαν ήδη διατυπωθεί στην προεδρική ομιλία του 2003 στην Ομοσπονδιακή Συνέλευση. Προειδοποιώντας για τις απειλές κατάρρευσης του κράτους, ο Πούτιν τόνισε το «πραγματικά ιστορικό κατόρθωμα» της «διατήρησης του κράτους σε έναν τεράστιο χώρο» και «τη διατήρηση μιας μοναδικής κοινότητας λαών με την ισχυρή θέση της χώρας στον κόσμο». Σε αντίθεση με το όραμα του Γέλτσιν για την κατάρρευση της ΕΣΣΔ ως προϋπόθεση για την ανάδυση μιας νέας, καλύτερης, δημοκρατικής Ρωσίας, ο Πούτιν, αντίθετα, παρουσίασε την κατάρρευση ως μια ατυχή «καταστροφή» που υπονόμευσε το καθεστώς μιας «μεγάλης δύναμης»

Ένα παράδειγμα της αυξανόμενης έμφασης στον ρόλο του κράτους ήταν ο διαγωνισμός «Name of Russia» που υποστηρίχθηκε από το Κρεμλίνο το 2008, ο οποίος ξεκίνησε για να προσδιορίσει την πιο σημαντική προσωπικότητα στη ρωσική ιστορία μέσω ψηφοφορίας σε εθνικό επίπεδο. Από τα δώδεκα ιστορικά πρόσωπα που επιλέχθηκαν για ψηφοφορία, οι εννέα ήταν πολιτικοί, από τον Ιβάν τον Τρομερό και τον Μέγα Πέτρο μέχρι τον Λένιν και τον Στάλιν. Νικητής του διαγωνισμού ήταν ο Αλέξανδρος Νέφσκι, ένας πρίγκιπας διάσημος για τις νίκες του επί των δυτικών γειτόνων του Νόβγκοροντ - το Λιβονικό Τάγμα και τους Λιθουανούς.

Αλλά ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, η έμφαση άρχισε να μετατοπίζεται σε όλο και πιο «θερμιδορικές» αφηγήσεις. Αυτό συνέβη αφού ο μετασοβιετικός χώρος κλονίστηκε από μια σειρά έγχρωμων επαναστάσεων (Γεωργία 2003, Ουκρανία 2004 και Κιργιστάν 2005). Οι παρατηρήσεις του Προέδρου Τζορτζ Μπους, ο οποίος χαιρέτισε τις έγχρωμες επαναστάσεις, και οι αμερικανικές πρωτοβουλίες για την υποστήριξη κινημάτων υπέρ της δημοκρατίας από τη βάση, έπεισαν τον Πούτιν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες προωθούσαν ενεργά την αλλαγή καθεστώτος. Ο επικεφαλής πολιτικής στρατηγικής του Πούτιν, Βλάντισλαβ Σουρκόφ, ανέπτυξε την έννοια της «κυρίαρχης δημοκρατίας», δηλώνοντας ότι η σωστή κατανόηση της ρωσικής ιστορίας είναι ζήτημα εθνικής ασφάλειας. Η κρατική προπαγάνδα άρχισε να χρησιμοποιεί αντιδυτικές αφηγήσεις και υπήρχαν σημάδια πίεσης εναντίον ΜΚΟ και ακτιβιστών για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Άρχισαν οι πρώτες προσπάθειες να επηρεαστεί η νεότερη γενιά, αφού οι νέοι ήταν αυτοί που έγιναν από τους πιο ενεργούς συμμετέχοντες, στις διαδηλώσεις των έγχρωμων επαναστάσεων. Εκτός από πρωτοβουλίες όπως το (εθνικιστικό) κίνημα Nashi, το Κρεμλίνο στράφηκε στην εκπαίδευση. Ένα νέο εγχειρίδιο για δασκάλους το 2007, που ανατέθηκε από την προεδρική διοίκηση, παρουσίασε τη ρωσική ιστορία ως αγώνα για την κυριαρχία της ενάντια στη ληστρική Δύση, ζητώντας να ερμηνευτούν οι καταστολές του Στάλιν ως αναγκαίο κακό και η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ως τραγικό λάθος που εμπόδισε την ανάπτυξη της Ρωσίας.

«Συντηρητική στροφή» και «ιδεολογική» εκπαίδευση

Αυτές οι τάσεις εντάθηκαν τη δεκαετία του 2010 αφού ο Πούτιν ένιωσε «προδομένος» από τη ρωσική μεσαία τάξη κατά τις διαδηλώσεις του 2011-2012. Η ανάγκη να οικοδομηθεί μια σαφέστερη ιδεολογία για να δικαιολογήσει ένα ολοένα και πιο αυταρχικό στυλ διακυβέρνησης είχε πλέον έρθει στο προσκήνιο. Σε αντίθεση με τη δεκαετία του 2000, όταν οι εκλεκτικές κατασκευές του Σουρκόφ σήμαιναν φλερτ με διάφορες κοινωνικές ομάδες, η «προδοσία» των φιλελεύθερων ανάγκασε τον Πούτιν να στραφεί κυρίως σε μια πιο συντηρητική κοινωνική ομάδα υποστήριξης.

Η λεγόμενη συντηρητική στροφή που ξεκίνησε το 2012 έδωσε πολύ πιο έντονη έμφαση στην πολιτισμική ταυτότητα. Ο Πούτιν ξεκίνησε την τρίτη του θητεία με ένα μακρύ δοκίμιο για το «εθνικό ζήτημα», υποστηρίζοντας
ότι η «πολιτιστική ταυτότητα της Ρωσίας βασίζεται στη διατήρηση της ρωσικής πολιτιστικής κυριαρχίας, οι φορείς της οποίας δεν είναι μόνο Ρώσοι, αλλά όλοι οι φορείς μιας τέτοιας ταυτότητας, ανεξαρτήτως εθνικότητας». Από το 2012, η συχνότητα χρήσης του όρου «ηθική» και του επιθέτου «πνευματικός» έχει αυξηθεί απότομα στις ομιλίες του Πούτιν. Ο ρόλος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας έχει επίσης αυξηθεί

Η έμφαση στην «προστασία των πολιτιστικών παραδόσεων», αξιοσημείωτη, για παράδειγμα, στην υπόθεση Pussy Riot το 2012, είχε ως στόχο να απονομιμοποιήσει τη φιλελεύθερη αντιπολίτευση, παρουσιάζοντάς την ως εχθρική, δυτική και μη ρωσική. Έχουν προκύψει νομοθετικές καινοτομίες που στοχεύουν στον περιορισμό των δραστηριοτήτων ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης και ΜΚΟ, συμπεριλαμβανομένου του νόμου για τους «ξένους πράκτορες». Παρουσιάζοντας όλες τις «λαϊκές» επαναστάσεις και διαμαρτυρίες ως έργο εχθρικών εξωτερικών δυνάμεων, αξιωματούχοι και κρατικά μέσα ενημέρωσης ισχυρίστηκαν ότι οι διαδηλωτές πληρώνονταν από τη Δύση.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο κυβερνητικός έλεγχος στην ερμηνεία της ιστορίας και του εκπαιδευτικού συστήματος αυξήθηκε δραματικά. Είναι σημαντικό ότι ο προϋπολογισμός του κρατικού προγράμματος για την πατριωτική εκπαίδευση υπερδιπλασιάστηκε από το 2011 έως το 2016, φτάνοντας τα 1,67 δισεκατομμύρια ρούβλια. Το 2012, ο Πούτιν ίδρυσε τη Ρωσική Ιστορική Εταιρεία (με επικεφαλής τον Σεργκέι Ναρίσκιν, τον σημερινό επικεφαλής της υπηρεσίας πληροφοριών για το εξωτερικό), η οποία ανέλαβε την αποστολή να δημιουργήσει ένα νέο «επανασχεδιασμένο», ενοποιημένο εγχειρίδιο ιστορίας, σχεδιασμένο να αντικαταστήσει περίπου 65 ρωσικά σχολικά βιβλία ιστορίας που υπήρχαν εκείνη την εποχή.

Η προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 και ο πρώτος πόλεμος με την Ουκρανία ενίσχυσαν αυτές τις τάσεις. Το Δόγμα για την Ασφάλεια Πληροφοριών του 2014 ζητούσε την προστασία του ρωσικού χώρου από πληροφορίες με ιστορικές παραποιήσεις. Το 2014, το Κρεμλίνο παρουσίασε τις «Βασικές αρχές της κρατικής πολιτιστικής πολιτικής», το οποίο έγινε το επόμενο στάδιο των προσπαθειών ρύθμισης σε αυτόν τον τομέα. Η αρχική έκδοση των Fundamentals, που γράφτηκε με την ενεργό συμμετοχή του Βλαντιμίρ Μεντίνσκι, ήταν η πρώτη προσπάθεια να οικοδομηθεί μια συνεπής ιδεολογία: στόχος της πολιτιστικής εκπαίδευσης ήταν η δημιουργία μιας κοινήςκοσμοθεωρίας μεταξύ των Ρώσων και η ανάπτυξη μιας πνευματικής και πολιτιστικής μήτρας του έθνους «βασισμένης σε έναν ενιαίο πολιτισμικό κώδικα». Τελικά, μια ομάδα εργασίας της προεδρικής διοίκησης ξανάγραψε το Πλαίσιο, παρουσιάζοντας μια πιο νηφάλια και λιγότερο πολιτικοποιημένη άποψη της πολιτιστικής πολιτικής. Ωστόσο, η ενημερωμένη έκδοση των "Fundamentals" του 2023, στην πραγματικότητα, βασίζεται στην ίδια αρχική έκδοση του Μεντίνσκι.

Μια άλλη σημαντική τάση της δεκαετίας του 2010 ήταν η αύξηση της χρηματοδότησης και η προώθηση πρωτοβουλιών, συλλόγων, κατασκηνώσεων νέων, εκδηλώσεων ιστορικών αναπαραστάσεων και τουρισμού για πιο ενεργή συμμετοχή του πληθυσμού σε αλληλεπίδραση με τις προωθούμενες ιδεολογίες. Οι πατριωτικές εκδηλώσεις επέστρεψαν στα σχολεία και οι δαπάνες για τη «στρατιωτική εκπαίδευση των νέων» αυξήθηκαν απότομα (για παράδειγμα, δημιουργήθηκε το κίνημα του Στρατού Νεολαίας), αντανακλώντας την αυξημένη έμφαση στο στοιχείο της κινητοποίησης. Οι δαπάνες για δημόσιες εκδηλώσεις έχουν υπερτριπλασιαστεί από το 2016. Ένα παράδειγμα αυτού του είδους ήταν η εξάπλωση των ιστορικών πάρκων πολυμέσων "Russia - My History", τα οποία παρουσίαζαν μια ανάγνωση υπέρ του Κρεμλίνου της ρωσικής ιστορίας - από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Το πρώτο πάρκο άνοιξε στη Μόσχα στις 4 Νοεμβρίου 2013 και μέχρι το 2023 υπήρχαν ήδη 24 από αυτά σε όλη τη χώρα, από τον Βόρειο Καύκασο έως την Άπω Ανατολή. Ένα από τα βασικά μηνύματα που προωθούνται από την έκθεση είναι ότι η Ρωσία είναι ισχυρή όταν είναι ενωμένη γύρω από έναν ισχυρό ηγέτη, διαφορετικά είναι ευάλωτη στην εξωτερική επιθετικότητα. Το μεγαλύτερο μέρος του πάρκου είναι αφιερωμένο στην προεδρία του Πούτιν.

Εθνικοποίηση της ιδεολογίας

Η απόφαση του Πούτιν να παραμείνει στην εξουσία πέρα από τη συνταγματική του θητεία και οι συνταγματικές τροποποιήσεις του 2020 απαιτούν μια ακόμη πιο συστηματική προσέγγιση για την προώθηση της ιδεολογίας. Στοιχεία ιδεολογίας της παραδοσιοκρατίας εισήχθησαν απευθείας στο κείμενο του Συντάγματος, το οποίο τώρα αναφέρει «τη μνήμη των προγόνων που μας μετέφεραν τα ιδανικά και την πίστη στον Θεό» και μίλησε για την τιμή της μνήμης των «υπερασπιστών της Πατρίδας» τοποθετώντας τη ρωσική γλώσσα ως «τη γλώσσα του λαού που σχηματίζει το κράτος, μέρος μιας πολυεθνικής ένωσης ίσων λαών». Η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας που εγκρίθηκε το 2021 ενσωματώνει ακόμη πιο ρητά αυτά τα ιδανικά στην κρατική πολιτική, αναφέροντας ως προτεραιότητά της «την ενίσχυση των παραδοσιακών ρωσικών πνευματικών και ηθικών αξιών, τη διατήρηση της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς του λαού της Ρωσίας».

Ωστόσο, ήταν ο πόλεμος του 2022 και η ριζική ρήξη με τη Δύση που προκάλεσαν την πιο δραματική στροφή προς τη συστηματική ιδεολογική οικοδόμηση. Οι Ρώσοι αξιωματούχοι δεν διστάζουν πλέον να προτείνουν την άρση της συνταγματικής απαγόρευσης της κρατικής ιδεολογίας.

Τον Νοέμβριο του 2022, εγκρίθηκε ειδικό προεδρικό διάταγμα σχετικά με τις «Βασικές αρχές της κρατικής πολιτικής για τη διατήρηση και ενίσχυση των παραδοσιακών ρωσικών πνευματικών και ηθικών αξιών», που περιλαμβάνουν τον πατριωτισμό, την υπηρεσία στην Πατρίδα και την ευθύνη για το πεπρωμένο της, τα υψηλά ηθικά ιδανικά, την ισχυρή οικογένεια, τη δημιουργική δουλειά, την προτεραιότητα του πνευματικού έναντι του υλικού, τη συλλογικότητα, την ιστορική μνήμη και τη συνέχεια των γενεών.

Οι προσπάθειες για την προώθηση της ιδεολογίας στα εκπαιδευτικά ιδρύματα έχουν αποκτήσει νέο εύρος και καταναγκαστικό χαρακτήρα. Η επικαιροποιημένη νομοθεσία απαιτεί από κάθε σχολείο στη Ρωσία να έχει έναν σύμβουλο για την προώθηση της «αστικής» και «πατριωτικής» εκπαίδευσης των μαθητών. Από τον Σεπτέμβριο του 2022, όλα τα σχολεία υποχρεούνται να πραγματοποιούν τελετή έπαρσης της σημαίας κάθε εβδομάδα και ένα νέο εξωσχολικό μάθημα, το «Μιλάμε για σημαντικά πράγματα» που έχει εισαχθεί στα λύκεια, στόχος του οποίου αναφέρεται ότι είναι «η ενίσχυση των παραδοσιακών ρωσικών πνευματικών και ηθικών αξιών» και «η ανύψωση του πατριωτισμού».

Τα επίσημα ιδεολογήματα προωθούνται ενεργά από το νεοεκδοθέν ενοποιημένο εγχειρίδιο ιστορίας με τη Γέφυρα της Κριμαίας στο εξώφυλλο, του ίδιου του Βλαντιμίρ Μεντίνσκι. Οι τίτλοι των τελευταίων κεφαλαίων του εγχειριδίου, που είναι αφιερωμένοι στα γεγονότα της Ουκρανίας, απαριθμούν ουσιαστικά τις υποστηρικτικές ιδεολογίες της κρατικής προπαγάνδας: «Πίεση στη Ρωσία από τις Ηνωμένες Πολιτείες», «Αντιμετώπιση της στρατηγικής της Δύσης έναντι της Ρωσίας», «Παράβλεψη της ιστορίας, «Επιστροφή της Κριμαίας», «Η μοίρα του Ντονμπάς», «Αντιπαράθεση με τη Δύση», «Νέες Περιφέρειες», «Η Ουκρανία είναι ένα νεοναζιστικό κράτος», «Βόρεια Στρατιωτική Περιοχή και Ρωσική Κοινωνία» και «Η Ρωσία είναι μια χώρα ηρώων».

Η νέα έννοια της διδασκαλίας της ιστορίας στα πανεπιστήμια στοχεύει να ενσταλάξει στους φοιτητές την ιδέα ότι «σε όλη τη ρωσική ιστορία, μια ισχυρή κεντρική κυβέρνηση ήταν υψίστης σημασίας για τη διατήρηση του εθνικού κράτους». Ένα άλλο πανεπιστημιακό μάθημα, «Βασικές αρχές της Ρωσικής Πολιτείας», αναπτύχθηκε από την ειδικά δημιουργημένη ομάδα με το όνομα «DNA of Russia». Κατ' αναλογία με τον σοβιετικό επιστημονικό κομμουνισμό, προορίζεται να προσδιορίσει εκείνες τις «σταθερές αξίας» που είναι χαρακτηριστικές της Ρωσίας ως μοναδικού πολιτισμού και περιλαμβάνει τέσσερις ενότητες που αναπτύχθηκαν από τους Βλαντιμίρ Μεντίνσκι , Μιχαήλ Πιοτρόφσκυ, Σεργκέι Καραγκάνοφ και Μιχαήλ Κοβαλτσούκ. Οι προσπάθειες για τη διαμόρφωση μιας επίσημης ιδεολογίας αντικατοπτρίστηκαν επίσης στις πρόσφατα ξαναγραμμένες Βασικές αρχές της Κρατικής Πολιτιστικής Πολιτικής.

Τον Μάιο του 2023, η Ρωσία φιλοξένησε διπλάσιες στρατιωτικές-πατριωτικές εκδηλώσεις σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Μέσα σε μόλις ένα χρόνο έγιναν 1,5 εκατομμύριο τέτοιες εκδηλώσεις.

Το κράτος χρηματοδοτεί ενεργά ταινίες, τηλεοπτικές σειρές και βιβλία, όπως επίσης και προεδρικές επιχορηγήσεις για την προώθηση πατριωτικών πρωτοβουλιών. Αυτά συμπληρώνονται από πολιτικές εκπομπές προπαγάνδας πρώτης γραμμής, για τις οποίες η προεδρική διοίκηση συχνά παρέχει εγχειρίδια με κατάλογο θεμάτων / διατριβών προς συζήτηση.

Τα συστατικά της ιδεολογίας του Πουτινισμού

Ποια είναι τα βασικά συστατικά της ιδεολογίας που το Κρεμλίνο προωθεί με συνέπεια στη ρωσική κοινωνία εδώ και περίπου δύο δεκαετίες;

Το κύριο στοιχείο είναι ο κρατισμός, ο οποίος δίνει έμφαση στην ιεροποίηση ενός ισχυρού, σταθερού κράτους. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, το κράτος δεν είναι ένα σύνολο θεσμών που περιγράφονται στο Σύνταγμα, είναι μια έκφραση της «ιστορικής ουσίας» της Ρωσίας, η οποία υπάρχει για περισσότερα από «χίλια χρόνια».

Ταυτόχρονα, το ρωσικό κράτος βρίσκεται υπό μια συνεχή απειλή χάους και κατάρρευσης, κάτι που ιστορικά δεν είναι τόσο λάθος: δύο φορές τον 20ό αιώνα, το ρωσικό και το σοβιετικό κράτος κατέρρευσαν. Την κατάρρευση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ακολούθησαν χρόνια Εμφυλίου Πολέμου, η κατάρρευση της ΕΣΣΔ οδήγησε στην αναρχία και την εξαθλίωση πολλών Ρώσων - η εικόνα της «βρυχώμενης δεκαετίας του ενενήντα» είναι θεμελιώδης για τον μύθο του Πούτιν.

Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, η απώλεια της κρατικής υπόστασης φέρεται να ισοδυναμεί με την απώλεια της πολιτιστικής ταυτότητας. Η απώλεια ενός ισχυρού κράτους άνοιξε την πόρτα για εξωτερική επέμβαση: οι ξένοι ήρθαν να κλέψουν ό,τι ήταν σε κακή κατάσταση και προσπάθησαν να επιβάλουν ξένες αξίες στους Ρώσους. Η συνεχής έμφαση στο ότι η Ρωσία βρίσκεται σε πολιορκία ή σε μόνιμο πόλεμο με τη Δύση έχει σκοπό να ενσταλάξει μια αίσθηση υπαρξιακής πρόκλησης που εξηγεί την ανάγκη για εθνική ενότητα.

Αυτά τα θέματα σχετίζονται άμεσα με άλλες συνιστώσες της επίσημης ρωσικής ιδεολογίας - τον αντιδυτικό και τον πολιτισμικό συντηρητισμό - τα οποία, σε συνδυασμό με την έμφαση στο ρωσικό εξαιρετισμό και την «ειδική πορεία» της χώρας, προωθούν ένα μεσσιανικό όραμα για τη Ρωσία, ως κράτους μεγάλης δύναμης και πολιτισμού, καθώς και τη ρωσοκεντρική πολυπολιτισμικότητα, τους παραδοσιακούς ρόλους των φύλων και την απόρριψη των αξιών του ατομικισμού υπέρ των συμφερόντων του κράτους και της συλλογικότητας. Αυτές οι ιδέες είναι δανεισμένες από ρατσιστικές και φασιστικές θεωρίες, κοινές από τη δεκαετία του 1920 στη ρωσική μετανάστευση, στα έργα του Ιβάν Ίλιτς, των Ευρασιατών, του Αλεξάντερ Ντούκιν και από άλλες πηγές, συμπεριλαμβανομένου του Σάμουελ Χάντινγκτον (Η Σύγκρουση των Πολιτισμών / The Clash of Civilizations).

Η έμφαση στην πολιτισμική ή και φυλετική πτυχή της ρωσικής ταυτότητας τονίζεται από το όνομα της ομάδας «DNA της Ρωσίας», στην οποία έχει ανατεθεί η ανάπτυξη του μαθήματος «Βασικές αρχές του ρωσικού κράτους». Αυτή η «πολιτιστική» σκέψη παίζει σημαντικό ρόλο στη δικαιολόγηση του τρέχοντος πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία και των θυμάτων της.

Τέλος, μια άλλη βασική πτυχή της ιδεολογίας είναι η λατρεία του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου που ενισχύει τα στοιχεία του αντιδυτικισμού. Οι ενέργειες και η προπαγάνδα του Κρεμλίνου σχετικά με την Ουκρανία από το 2014 βασίζονται στη θέση ότι η Μόσχα πρέπει να ελέγξει την Ουκρανία, γιατί διαφορετικά η Δύση και οι λεγόμενοι Ουκρανοί Ναζί θα τη χρησιμοποιήσουν σε μια άλλη προσπάθεια να αποδυναμώσουν ή να καταστρέψουν τη Ρωσία. Αυτά τα ιδεολογήματα έχουν γίνει μια ισχυρή βάση μέσω της οποίας πολλοί Ρώσοι ερμηνεύουν, ή τουλάχιστον δικαιολογούν, τη σφαγή και την καταστροφή στην Ουκρανία.

Οι επικριτές που αρνούνται ότι ο Πούτιν έχει μια ιδεολογία συχνά επικαλούνται την ευελιξία αυτών των αφηγήσεων. Ωστόσο, η ευελιξία της διατύπωσης δεν πρέπει να συγχέεται με τη μεταβλητότητα των βασικών ιδεολογικών στοιχείων που τη διέπουν. Οι συγκεκριμένες διατυπώσεις είναι μάλλον τρόποι επικοινωνίας αυτών των ιδεών σε διαφορετικά ακροατήρια. Για παράδειγμα, δεν είναι τόσο σημαντικό εάν οι Ουκρανοί παρουσιάζονται ως «σατανιστές» για το ορθόδοξο κοινό ή «ναζί» για ηλικιακές ομάδες με σοβιετικό ιδεολογικό υπόβαθρο.

Το πιο σημαντικό είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις υπονοείται το ίδιο ιδεολόγημα: «η εχθρική Δύση μετατρέπει σε ζόμπι και στρέφει τους Ουκρανούς εναντίον των Ρώσων».

Το γεγονός ότι η ιδεολογία του Κρεμλίνου δεν εκτίθεται σε φιλοσοφικά κείμενα, αλλά συνήθως προωθείται μέσω συμβόλων και μαζικής κουλτούρας, την καθιστά πιο ευέλικτη και εύκολα αφομοιώσιμη από τον πληθυσμό, ειδικά από τις λιγότερο μορφωμένες ομάδες του.

Αν και συχνά υποστηρίζεται ότι αυτή η ιδεολογία δεν προσφέρει ένα όραμα για το ρωσικό μέλλον, αυτό στην πραγματικότητα δεν ισχύει. Το Κρεμλίνο προσφέρει ένα τέτοιο όραμα, αντλώντας από τη μετασοβιετική νοσταλγία και τον ρεβανσισμό που υπάρχει στη ρωσική κοινωνία. Η ιδεολογία του Κρεμλίνου υπόσχεται ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο γιατί θα μοιάζει περισσότερο με το παρελθόν και η Ρωσία θα ανακτήσει τη χαμένη της θέση και θα δώσει στους Ρώσους έναν λόγο να είναι περήφανοι για τη χώρα τους. Η άνοδος μιας ισχυρής μελλοντικής Ρωσίας συνοδεύεται από την παρακμή των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης, που δίνουν τη θέση τους σε αυτήν και στους εταίρους της, όπως η Κίνα.

Πόσο επιτυχημένη θα είναι η τρέχουσα προσπάθεια "κατήχησης" των Ρώσων με μια νέα κρατική ιδεολογία;

Η διαδικασία κατήχησης της ρωσικής κοινωνίας δεν δείχνει τάσεις επιβράδυνσης αλλά με το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία το 2022 έχει μόνο επιταχυνθεί. Η ευελιξία της ιδεολογικής μηχανής του Πούτιν και η απλότητα των αφηγήσεων που διαδίδει, δίνει λόγους να πιστεύουμε ότι η ιδεολογία του Πουτινισμού όχι μόνο δεν θα εξαφανιστεί, αλλά θα ριζώσει όλο και περισσότερο στη ρωσική κοινωνία.

Είναι δύσκολο να καταλάβουμε πού μπορεί να προκύψει αντίσταση σε αυτά τα ιδεολογήματα στη Ρωσία. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το Κρεμλίνο βασίζεται σε πολλές οιονεί σοβιετικές, ακόμη και προσοβιετικές αυτοκρατορικές αφηγήσεις και θέματα (όπως ο κρατισμός, ο μιλιταρισμός, ο αντιδυτικισμός κ.λπ.).

Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη μιας εναλλακτικής φιλοδυτικής ρωσικής ταυτότητας αποδείχθηκε αδύνατη, ακόμη και στη δεκαετία του 1990, όταν οι φιλελεύθεροι ήταν στο τιμόνι της χώρας. Και η εμφάνισή της στη Ρωσία είναι ακόμη λιγότερο πιθανή μετά τη μαζική έξοδο των Ρώσων φιλελεύθερων το 2022. Οι νεαροί Ρώσοι είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην κατήχηση και οι διαφωνούντες είναι απλώς πολύ λίγοι σε αριθμό για να αλλάξουν την τροχιά της χώρας, ακόμα κι αν καταφέρουν με κάποιο τρόπο να αντισταθούν σε σκληρότερες ιδεολογικές πιέσεις του κράτους.

Η επιτυχία της ιδεολογικής κατήχησης διευκολύνεται από την προδιάθεση των Ρώσων να αποδέχονται άκριτα αφηγήσεις «τυφλού και μαχητικού» πατριωτισμού: την πεποίθηση ότι κάποιος πρέπει να υποστηρίζει τη χώρα του, ακόμη κι αν είναι λάθος και ότι κάθε χώρα πρέπει να επιδιώκει τα δικά της συμφέροντα ακόμα κι αν
βλάπτει άλλες χώρες. Η ευελιξία αυτών των ιδεολογιών τις καθιστά ελκυστικές για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Η προπαγάνδα του Κρεμλίνου προσφέρει μια σειρά από θέσεις που οδηγούν σε αναμφισβήτητα συμπεράσματα («Το Κρεμλίνο ξέρει καλύτερα», «Η Δύση θέλει να μας βλάψει», «Ακόμα δεν μπορώ να επηρεάσω τίποτα» κ.λπ.), ή χρησιμοποιεί και άλλα διαφορετικά επιχειρήματα, (όπως : « στη Δύση υπάρχουν μόνο ρωσόφοβοι», «είναι ακόμα χειρότερα εκεί από ό,τι στη Ρωσία», «Οι Ουκρανοί έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου από τη Δύση, πρέπει να τους σώσουμε», «Οι Ουκρανοί είναι προδότες και Ναζί που πρέπει να τιμωρηθούν» κλπ)

Φυσικά, στη ρωσική κοινωνία υπάρχουν και παράγοντες που εξουδετερώνουν τις ρίζες μιας σταθερής ιδεολογίας. Αυτοί περιλαμβάνουν τη γενική απολιτικοποίηση και έλλειψη μόρφωσης της ρωσικής κοινωνίας, την επιθυμία των ανθρώπων να αποστασιοποιηθούν από το κράτος και την απόρριψη των προσπαθειών του κράτους για επιστράτευση. Επιπλέον, υπάρχουν ανταγωνιστές του λόγου του Κρεμλίνου - με μορφή εθνοεθνικισμού ή και αριστερόστροφου λόγου, δημοφιλούς σε ορισμένους Ρώσους.

Ωστόσο, στα 20 χρόνια της εξουσίας του Πούτιν, δεν έχουν προκύψει ιδιαίτερες προκλήσεις στη Ρωσία. Είναι απίθανο ότι στην ιδεολογία που προωθείται από το Κρεμλίνο θα μπορέσει να συγκροτηθεί σήμερα μια αντίσταση- στα πλαίσια αυξανόμενης καταστολής, εντατικής προπαγάνδας και μετανάστευσης των πιο φιλελεύθερων ομάδων του ρωσικού πληθυσμού.