Manuel Castells: Η προοπτική του χάους

 Με δεδομένη την ιστορική μας εμπειρία, ίσως το να μάθουμε να ζούμε στο χάος να είναι λιγότερο βλαβερό από το να συμμορφωνόμαστε με την πειθαρχία ακόμη μιας τάξης

Αναδημοσίευση από την "εφημερίδα των συντακτών"

Επιμέλεια: Θανάσης Γιαλκέτσης

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο του γνωστού Ισπανού κοινωνιολόγου Μανουέλ Καστέλς «Rupture: The crisis of liberal democracy» (Polity Press 2018)

Σε καιρούς αβεβαιότητας, όταν δεν είναι σαφές τι πρέπει να πούμε, συνηθίζουμε να επιστρέφουμε στα λόγια του Αντόνιο Γκράμσι. Συγκεκριμένα, στον περίφημο ισχυρισμό του ότι η παλιά τάξη πεθαίνει και η καινούργια δεν έχει ακόμη γεννηθεί – ισχυρισμός που προϋποθέτει την αναγκαιότητα μιας νέας τάξης μετά την κρίση. Αυτό που δεν προβλέπει όμως είναι η προοπτική του χάους.

Υποθέτει ότι μια νέα πολιτική τάξη θα αναδυθεί για να αντικαταστήσει την ξεπερασμένη φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία ολοφάνερα αποσυντίθεται σε όλο τον κόσμο, επειδή έχει πάψει να υπάρχει στον μοναδικό τόπο στον οποίο θα μπορούσε να διαρκέσει: στα μυαλά των πολιτών. Η κρίση αυτής της παλιάς πολιτικής τάξης έχει πάρει πολλές διαφορετικές μορφές.

Υπήρξε η ανατροπή των δημοκρατικών θεσμών από ναρκισσιστές ηγέτες, που κατακτούν τους μοχλούς της εξουσίας εκμεταλλευόμενοι την απογοήτευση του λαού από τη διαφθορά των θεσμών και την κοινωνική αδικία· η χειραγώγηση των διαψευσμένων προσδοκιών του λαού από δημαγωγούς και από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας· η φαινομενική και προσωρινή ανανέωση της πολιτικής αντιπροσώπευσης μέσω της επίκλησης προγραμμάτων αλλαγής· η εδραίωση στην εξουσία συμμοριών και φονταμενταλιστικών θεοκρατιών, που εκμεταλλεύονται τις γεωπολιτικές στρατηγικές των παγκόσμιων εξουσιών· η επιστροφή της παλιάς αχαλίνωτης ωμότητας του κράτους σε μεγάλο μέρος του κόσμου, από τη Ρωσία ώς την Κίνα, από την Αφρική ώς τα νεοφασιστικά κινήματα της Ανατολικής Ευρώπης, και η επανεμφάνιση των δικτατοριών στη Λατινική Αμερική.

Υπήρξε, τέλος, η αναδίπλωση στον πολιτικό κυνισμό, τον μεταμφιεσμένο σε ρεαλισμό, των καταλοίπων της κομματικής πολιτικής ως μορφής αντιπροσώπευσης. Πρόκειται για την παρατεταμένη επιθανάτια αγωνία αυτού που υπήρξε κάποτε η πολιτική τάξη.

Η διάρρηξη της θεσμικής σχέσης κυβερνώντων και κυβερνώμενων δημιουργεί μια χαοτική κατάσταση που είναι ιδιαίτερα προβληματική στο πλαίσιο της ευρύτερης εξέλιξης της ύπαρξής μας ως ανθρώπινου γένους πάνω σε αυτόν τον γαλάζιο πλανήτη· τη στιγμή μάλιστα που τίθεται υπό αμφισβήτηση η διατήρηση της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη, εξαιτίας της δράσης των ίδιων των ανθρώπων και της ανικανότητάς μας να εφαρμόσουμε τα διορθωτικά μέτρα, την αναγκαιότητα των οποίων γνωρίζουμε.

Είναι επίσης προβληματική καθώς η εξαιρετική τεχνολογική μας ανάπτυξη έρχεται σε σύγκρουση με την πολιτική και ηθική μας υπανάπτυξη, θέτοντας τις ζωές μας στα χέρια των μηχανών. Ο πλανήτης μας συνεχίζει να αντιμετωπίζει την απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος, εξαιτίας της τρέλας συμπλεγματικών ηγετών που δεν υποβάλλονται σε ψυχιατρικό έλεγχο.

Η τεχνολογική διάσταση των νέων μορφών πολέμου, συμπεριλαμβανομένου του κυβερνοπολέμου, θα μπορούσε να προκαλέσει συγκρούσεις περισσότερο τρομερές από εκείνες που ζήσαμε στον εικοστό αιώνα. Στο μεταξύ οι διεθνείς θεσμοί δεν έχουν τη δύναμη να εφαρμόσουν στρατηγικές διάσωσης για το κοινό καλό, επειδή εξαρτώνται από τα κράτη – και επομένως από τη μυωπία των απόψεων, από τη διαφθορά και από την έλλειψη αναστολών πολλών από όσους μας κυβερνούν.

Η απομυθοποίηση της ιδεολογικής αντίληψης ότι οι θεσμοί είναι αληθινά αντιπροσωπευτικοί μπορεί να μας προσφέρει σαφέστερη επίγνωση του κόσμου στον οποίο ζούμε, αλλά μας αφήνει μετέωρους, ανήμπορους να αποφασίζουμε ή να δρούμε, επειδή δεν διαθέτουμε αξιόπιστα εργαλεία γι’ αυτό, ιδίως μέσα στο παγκόσμιο πλαίσιο, όπου οι ζωές μας εκτίθενται σε κινδύνους. Η ιστορική εμπειρία καταδεικνύει ότι από τα βάθη της καταπίεσης και της απόγνωσης αναδύονται πάντοτε κοινωνικά κινήματα, τα οποία, με διάφορες μορφές, αλλάζουν τα μυαλά των ανθρώπων και επομένως αλλάζουν και τους θεσμούς· έτσι έγινε με το φεμινιστικό κίνημα, με την οικολογική συνειδητοποίηση και με τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Γνωρίζουμε επίσης ότι μέχρι τώρα οι βαθιές αλλαγές απαίτησαν μια θεσμική μεταβολή η οποία ξεκινάει από τον μετασχηματισμό του τρόπου σκέψης των πολιτών. Και είναι σε αυτό το επίπεδο, το κατεξοχήν πολιτικό και θεσμικό, που το χάος συνεχίζει να κυριαρχεί. Από δω πηγάζει και η ελπίδα μιας νέας πολιτικής, μια ελπίδα που τρέφουν εκατομμύρια πρόσωπα.

Ποιες είναι όμως οι πιθανές μορφές που θα μπορούσε να πάρει αυτή η νέα πολιτική; Μήπως βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το παλιό αριστερό σχήμα που περιμένει τη λύση από την εμφάνιση ενός νέου κόμματος, του αυθεντικού παράγοντα του μετασχηματισμού, ο οποίος θα είναι τελικά ο καταλύτης για την ανθρώπινη σωτηρία; Και αν αυτό το κόμμα δεν υπάρχει; Αν δεν μπορέσουμε να προσφύγουμε σε μια δύναμη εξωτερική προς αυτό που είμαστε και που ζούμε, πέρα από τις καθημερινές ζωές μας;

Ποια είναι αυτή η νέα τάξη που υποχρεωτικά πρέπει να υπάρξει και να αντικαταστήσει αυτήν που πεθαίνει; Ή μήπως βρισκόμαστε σε μια ιστορικά πρωτόγνωρη κατάσταση, στην οποία εμείς, καθένας από μας, οφείλει να αναλάβει την ευθύνη για τη ζωή του, για τις ζωές των παιδιών μας και της ανθρωπότητας, χωρίς ενδιάμεσους, στην καθημερινή μας πρακτική και μέσα από τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της ύπαρξής μας; Α μάλιστα, η παλιά ουτοπία της αυτοδιαχείρισης. Γιατί όχι όμως; Σε τελική ανάλυση, ποια είναι η εναλλακτική λύση; Πού είναι αυτοί οι νέοι θεσμοί που αξίζουν την εμπιστοσύνη μας για να μας αντιπροσωπεύουν;

Μελέτησα πολλές διαφορετικές κοινωνίες τις δύο τελευταίες δεκαετίες και, παρά τα επιφαινόμενα, δεν διαπίστωσα πολλές ενδείξεις νέας δημοκρατικής ζωής. Υπάρχουν μερικά εμβρυακά σχέδια για τα οποία αισθάνομαι σεβασμό και συμπάθεια, κυρίως επειδή με συγκινούν η ειλικρίνεια και η γενναιοδωρία τόσο πολλών ανθρώπων, αλλά δεν είναι σταθεροί θεσμοί, δεν είναι προπλάσματα κομμάτων ή κρατών.

Είναι απλώς άνθρωποι που δρουν ως άνθρωποι. Αξιοποιούν την ικανότητα για επικοινωνία, διαβούλευση και συναπόφαση, την οποία σήμερα διαθέτουμε χάρη στον «γαλαξία του διαδικτύου», και μεταφράζουν σε πράξη τον πελώριο πλούτο πληροφόρησης και γνώσης, για να μας βοηθήσουν να διαχειριζόμαστε τα προβλήματά μας. Ξαναφτιάχνουν τον ιστό των ζωών μας από τα κάτω προς τα πάνω, τόσο στην προσωπική όσο και στην κοινωνική σφαίρα. Είναι αυτό τόσο ουτοπικό;

Θα ήταν περισσότερο ουτοπικό να πιστεύουμε ότι η καταστροφική ισχύς των τωρινών θεσμών μπορεί να πάψει να αναπαράγεται σε νέους θεσμούς που θα φτιαχτούν με τα ίδια ακριβώς υλικά.

Δεδομένου ότι η καταστροφή ενός κράτους για τη δημιουργία ενός άλλου μπορεί να οδηγήσει στον τρόμο -όπως διδαχθήκαμε στον εικοστό αιώνα-, θα μπορούσαμε να πειραματιστούμε λίγο και να έχουμε την ιστορική υπομονή να παρατηρούμε αυτά τα έμβρυα ελευθερίας, που φυτεύτηκαν στα μυαλά μας μέσω της πρακτικής, για να βλέπουμε πώς αναπτύσσονται και μετασχηματίζονται. Οχι υποχρεωτικά για να οικοδομήσουν μια νέα τάξη, αλλά ίσως για να διαμορφώσουν ένα δημιουργικό χάος, στο οποίο να μαθαίνουμε να συμπλέουμε με το ρεύμα της ζωής, αντί να την παγιδεύουμε μέσα σε γραφειοκρατίες και να την προγραμματίζουμε με αλγόριθμους.

Με δεδομένη την ιστορική μας εμπειρία, ίσως το να μάθουμε να ζούμε στο χάος να είναι λιγότερο βλαβερό από το να συμμορφωνόμαστε με την πειθαρχία ακόμη μιας τάξης.