Αναρτήσεις
Αναδημοσίευση από το "—Nomadic universality"
του Καγιά Γκεντς
Στις αρχές του χρόνου, η Τουρκία άνοιξε το μέχρι τώρα απόρρητο μητρώο του πληθυσμού της, ένα μνημειώδες αρχείο γενεαλογιών που φτάνει μέχρι την οθωμανική περίοδο. Στο σάιτ που παρέχει πρόσβαση σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες στην Τουρκία έχει πλέον προστεθεί μια καρτέλα γενεαλογίας. Οι χρήστες μπορούν να κατεβάσουν έγγραφα σχετικά με τους προγόνους τους, με αρχεία που ξεκινούν από το 1882.
Από την εμφάνιση της νέας υπηρεσίας, οι ρίζες, η μετανάστευση, η καθαρότητα και ο υβριδισμός κυριάρχησαν στη συζήτηση σε ομάδες τού WhatsApp, γραφεία και καφενεία. Σε μόλις δύο μέρες, πάνω από 5 εκατομμύρια Τούρκοι έψαξαν την κληρονομιά τους στο μητρώο. Το ενδιαφέρον ήταν τόσο έντονο που για κάποιες ώρες το σάιτ κατέρρευσε και η κυβέρνηση αναγκάστηκε να απενεργοποιήσει την υπηρεσία για αρκετές ημέρες.
Επί έναν αιώνα, το τουρκικό κράτος επέβαλε στους πολίτες του μια άκαμπτη εθνική ταυτότητα, η οποία απέκλειε την εθνοτική καταγωγή και προέβαλλε την «καθαρή» τουρκικότητα. Το άνοιγμα των αρχείων της κυβέρνησης άσκησε τεράστια έλξη στους ανθρώπους. Καθώς οι Τούρκοι απορροφούν την είδηση περί της εθνοτικής τους ποικιλομορφίας, η αιωνόβια ιδέα της φυλετικής καθαρότητας, που είχε κατασκευαστεί και επιβληθεί από το κράτος, έχει αρχίσει να καταρρέει.
Μερικοί Τούρκοι, ειδικά εκείνοι των οποίων οι οικογένειες έχουν ζήσει στις ίδιες πόλεις επί γενεές, ένιωσαν επιβεβαίωση καθώς αποδείχθηκε ότι έχουν βαθιές ρίζες. Άλλοι όμως απογοητεύτηκαν. Ένας Τούρκος εθνικιστής έμαθε ότι η γιαγιά του ήταν κουρδικής καταγωγής. Ένας φίλος συγγραφέας έκπληκτος ανακάλυψε ότι το όνομα του παππού του ήταν Ισαάκ. Ένας από τους γείτονές μου ανακάλυψε ότι είχε ευρωπαϊκές ρίζες και αποφάσισε να υποβάλει αίτηση για διπλή υπηκοότητα.
Για πολύ καιρό, η εθνική ταυτότητα θεωρούνταν θέμα εθνικής ασφάλειας στην Τουρκία. Οι περισσότεροι Οθωμανοί Αρμένιοι έχασαν τη ζωή τους σε αναγκαστικές εκτοπίσεις το 1915, ενώ άλλοι μεταστράφηκαν στο Ισλάμ για να επιβιώσουν. Οι μεταστροφές κρατήθηκαν μυστικές μέσα στις οικογένειες· πολλά εγγόνια χριστιανών προσήλυτων έμαθαν για την καταγωγή τους ως ενήλικες. Πολλοί Τούρκοι ανακάλυψαν ότι είχαν οικογενειακούς δεσμούς με Αρμενίους μόλις πρόσφατα.
Τα γενεαλογικά δεδομένα προσφέρονται μόνο για ιδιωτική χρήση, και αποκαλύπτουν πόσο σχολαστικά το τουρκικό κράτος παρακολουθούσε τους πολίτες του τους τελευταίους δύο αιώνες. «Προκύπτει ότι η μητρική μου καταγωγή είναι από το Ερεβάν», έγραψε ένας χρήστης στον ιστότοπο Eksi Sozluk, όπου αναρτήθηκαν χιλιάδες σχόλια για το θέμα αυτό. «Εν τω μεταξύ, η πατρική μου καταγωγή είναι γεωργιανή. Είμαι σε κατάσταση σοκ».
Οι Τούρκοι αριστεροί ενοχλήθηκαν από αυτό το ενδιαφέρον για τη γενεαλογία, φοβούμενοι ότι θα μπορούσε να οδηγήσει σε φυλετική κατάτμηση [tribalism], ακόμα και σε εμφύλιο. Αλλά ο εκδότης του αρμενικού περιοδικού Agos το θεώρησε ευπρόσδεκτο. Πήρε συνέντευξη από έναν καθηγητή ανθρωπολογίας ο οποίος αποκάλεσε την κίνηση «επαναστατική» και την θεωρεί «ένα σοβαρό σημάδι εξομάλυνσης» εφόσον καταρρίπτει τη φανταστική εθνοτική καθαρότητα του τουρκικού εθνικισμού. Μάλιστα, μια μελέτη του 2012 στο περιοδικό Annals of Human Genetics διαπίστωσε ότι η πατρική καταγωγή των κατοίκων της Τουρκίας ήταν 38% ευρωπαϊκή, 35% από τη Μέση Ανατολή, 18% από τη Νότια Ασία και 9% από την Κεντρική Ασία.
Οι Οθωμανοί αντιμετώπιζαν τις εθνοτικές πολυπλοκότητες μέσα από το σύστημα των μιλλέτ, όπως το αποκαλούσαν. Επί αιώνες, ίσχυαν διαφορετικοί κανόνες για μουσουλμάνους, καθολικούς, Ελληνορθόδοξους και Εβραίους. Οι θρησκευτικές κοινότητες μπορούσαν ελεύθερα να εργάζονται και να έχουν τα σχολεία τους, τις εφημερίδες τους και τα νοσοκομεία τους, εφόσον πλήρωναν φόρους στον σουλτάνο. Αλλά τη δεκαετία του 1830, οι εκσυγχρονιστές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εισήγαγαν μια εκδυτικισμένη έννοια της πολιτειότητας και κατάργησαν το σύστημα των μιλλέτ. Μια ομάδα μουσουλμάνων διανοουμένων, που έγιναν γνωστοί ως «Νεαροί Οθωμανοί», αντιτάχθηκε έντονα στις μεταρρυθμίσεις.
Στη δεκαετία του 1870, η ομάδα αυτή εισήγαγε την έννοια του οθωμανισμού, προωθώντας μια ενιαία αυτοκρατορική ιθαγένεια που συνδύαζε το ισλαμικό δίκαιο με αρχές εμπνευσμένες από τον ευρωπαϊκό συνταγματισμό. Αυτοί διέδωσαν την ιδέα του μουσουλμανικού εθνικισμού: κυρίαρχη ταυτότητα θα είναι το σουνιτικό Ισλάμ, ενώ θα παρέχονται ελευθερίες στις άλλες θρησκείες. Εάν χαθεί ο σουνιτικός χαρακτήρας του κράτους, πίστευαν οι Νεαροί Οθωμανοί, η αυτοκρατορία θα οδηγούνταν σε αποσύνθεση. Ο οθωμανισμός κατ’ αυτούς ήταν η λύση για να παραμείνει άθικτη.
Καθώς οι ρυθμοί του εκσυγχρονισμού εντάθηκαν στις αρχές του εικοστού αιώνα, το πρόβλημα της γενεαλογικής πολυπλοκότητας πήρε διαστάσεις χιονοστιβάδας: οι κοσμικοί και δυτικόφρονες Νεότουρκοι και οι ιδρυτές της τουρκικής δημοκρατίας μετέστρεψαν τον μουσουλμανικό εθνικισμό σε μια πολιτειότητα βασισμένη στη γαλλική ιδέα τής laïcité, του διαχωρισμού της θρησκευτικής επιρροής από την κυβέρνηση του κράτους.
Προσπάθησαν να λύσουν το πρόβλημα της εθνοτικής πολυπλοκότητας, μερικές φορές διά της βίας: η ανταλλαγή πληθυσμών το 1923 είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια ιθαγένειας για πάνω από 1,2 εκατομμύρια Έλληνες στην Τουρκία και πάνω από 300.000 Τούρκους στην Ελλάδα. Οι ελάχιστοι Έλληνες και Αρμένιοι που συνέχισαν να ζουν στην Τουρκία υποχρεώθηκαν να ξεχάσουν τις ρίζες τους.
Τη δεκαετία του 1940, μετά τον θάνατο του Aτατούρκ, ρατσιστικοί σύλλογοι στην Τουρκία μετέστρεψαν περαιτέρω αυτόν τον εθνικισμό και δημιούργησαν μια «καθαρή τουρκική» εθνική ταυτότητα. Οι Τούρκοι, κατ’ αυτούς, ήρθαν από τις πεδιάδες της Κεντρικής Ασίας, οι Κούρδοι ήταν «ορεινοί Τούρκοι» και κάθε άλλη εθνοτική επίδραση θεωρήθηκε αποκλίνουσα και επικίνδυνη. Οι αριστεροί και οι ισλαμιστές απέρριψαν αυτόν τον συνδυασμό μονοεθνικού εθνικού κράτους και νεωτερικότητας, το δε κεμαλικό κράτος κατέστειλε και τις δύο ομάδες. Ο μαρξιστής ποιητής Nαζίμ Χικμέτ καταδικάστηκε σε 28 χρόνια φυλάκισης· ο ισλαμιστής στοχαστής και ποιητής Μεχμέτ Ακίφ Ερσόυ υπήρξε επί μια δεκαετία εξόριστος στην Αίγυπτο επειδή αμφισβήτησε τον τουρκικό εθνικισμό.
Πολλοί εθνικιστές είδαν το αμάλγαμα συντηρητισμού και νεοφιλελευθερισμού τού Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ως απειλή για την τουρκική εθνική ταυτότητα από τότε που το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, γνωστό ως AKP, ήρθε στην εξουσία το 2002. Άλλοι ωστόσο επαίνεσαν την κυβέρνηση του κ. Ερντογάν που επέτρεψε στους ιστορικούς να συζητήσουν ανοιχτά την ιστορία των Οθωμανών Αρμενίων και ήρε τους περιορισμούς στην κουρδική κουλτούρα.
Yπό τον κ. Ερντογάν, η εθνική ταυτότητα που βασίζεται στην «καθαρή τουρκικότητα» έχει βαθμιαία αντικατασταθεί από τον μουσουλμανικό εθνικισμό των Νέων Οθωμανών. Οι ηγέτες τού ΑΚΡ πιστεύουν ότι, αν διέγραφαν τη θρησκεία και τη εθνικότητα από την εθνική ταυτότητα της Τουρκίας, θα επαναλάμβαναν τα λάθη των Οθωμανών εκσυγχρονιστών της δεκαετίας του 1830.
Ανοίγοντας διάπλατα το μητρώο πληθυσμού, η τουρκική κυβέρνηση –άθελά της- ίσως να άλλαξε τις ιδέες μας για την τουρκική εθνικότητα και να έθεσε για πάντα τέρμα στο μύθο της φυλετικής καθαρότητας.
Η επιλογή της χρονικής στιγμής κατά την οποία δόθηκε στο κοινό η νέα πρόσβαση στην καταγωγή είναι πράγματι μέρος ενός πολιτικού υπολογισμού. Μετά την τουρκική στρατιωτική επιχείρηση στο Αφρίν της βόρειας Συρίας και με προεδρικές εκλογές να επίκεινται το 2019, η κυβέρνηση ελπίζει να εδραιώσει περαιτέρω τον μουσουλμανικό εθνικισμό ως την κεντρική τουρκική ταυτότητα.
Αυτόν τον τρόπο έχει το ΑΚΡ για να πει ότι ο μουσουλμανικός εθνικισμός είναι διαφορετικός από τον ρεπουμπλικανικό: το κράτος, στον νέο του εναγκαλισμό με το Ισλάμ, έχει την εμπιστοσύνη να επιτρέψει στους πολίτες να ανακαλύψουν τις εθνοτικές τους ρίζες. Οι Τούρκοι πολίτες μπορούν να είναι περήφανοι για την κληρονομιά και τις ρίζες τους, μέχρι και να βρουν εκεί ένα σκεπτικό που να δικαιολογεί τις κινήσεις εξωτερικής πολιτικής της τουρκικής κυβέρνησης.
Τα σκονισμένα αρχεία του μητρώου αναμένεται να υπενθυμίσουν στους Τούρκους όχι μόνο την ευρεία ποικιλομορφία των προγόνων τους, αλλά και την εδαφική έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας κρατικής υπόστασης που κάποτε κάλυπτε τρεις ηπείρους.
O Kaya Genc είναι δοκιμιογράφος και λογοτέχνης που ζει στην Κωνσταντινούπολη.
Πρώτη δημοσίευση:
Who Is a Turk? It’s Complicated
Μετάφραση: Α.Γ.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου