ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΕΝΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ

Του Δημήτρη Κωτσάκη

Το κείμενο που ακολουθεί εστιάζει στις δύο ταξικά αντίθετες οικονομικές μορφές της ι­διωτικής κοινωνίας, τη μετοχική εταιρία των κεφαλαιούχων και τον συνεταιρισμό των πα­ραγωγών, παρουσιάζοντας τις θέσεις του Μαρξ για την κάθε μία και την αμοιβαία τους σχέση.

(σχετικά κείμενα:
1. Δεύτερη Ευρωμεσογειακή Συνάντηση «Η Οικονομία των Εργαζομένων»

2. Σύνοψη του Βιβλίου:
Δημήτρης Κωτσάκης. Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ. Ταξικές αντιθέσεις και ηγεμονία στον κοινωνικό χώρο. Εκδόσεις των ξένων. Θεσσαλονίκη, 2016. )

Α. Μετοχικές εταιρείες και συνεταιρισμοί: από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο πα­ραγωγής στον συνεταιριστικό τρόπο παραγωγής.

Μαρξ. Το Κεφάλαιο. Τόμος Τρίτος. Τμήμα V. Κεφ. 27. Ο ρόλος της Πίστης στην κεφαλαι- οκρατική παραγωγή².

Στο κείμενο αυτό ο Μαρξ εκθέτει τις «γενικές παρατηρήσεις που το πιστωτικό σύστημα μας παρακίνησε να κάνουμε ως τώρα». Η τρίτη από τις τέσσερις εκτιθέμενες παρατη­ρήσεις έχει τον τίτλο «Σχηματισμός μετοχικών εταιρειών». Στην τέταρτη παρατήρηση μιλάει για τα «εργοστάσια των συνεταιρισμών των ίδιων των εργατών». Ακολουθεί μια σύνοψη των όσων λέγονται στις δύο αυτές παρατηρήσεις.

Μετοχικές Εταιρείες Κεφαλαιούχων

1. Με τον «σχηματισμό μετοχικών εταιρειών», το κεφάλαιο «παίρνει άμεσα τη μορφή κοινωνικού κεφαλαίου (κεφαλαίου άμεσα συνεταιρισμένων ατόμων) σε αντί­θεση προς το ατομικό κεφάλαιο, και οι επιχειρήσεις του εμφανίζονται σαν εταιρικές επιχειρήσεις σε αντίθεση προς τις ατομικές επιχειρήσεις». Και τι είναι οι μετοχικές ε­ταιρείες; «Πρόκειται για την κατάργηση του κεφαλαίου σαν ατομικής ιδιοκτησίας μέσα στα πλαίσια του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής».
   
2. Η κατάργηση αυτή οδηγεί στην «μετατροπή του πραγματικά ενεργού κεφαλαιο- κράτη σε απλό διευθυντή, διαχειριστή ξένου κεφαλαίου, και των ιδιοκτητών κεφα­λαίου σε απλούς ιδιοκτήτες, απλούς κεφαλαιοκράτες του χρήματος». Ο κεφαλαιοκρά- της διχάζεται κατ' αυτόν τον τρόπο σε «απλό ιδιοκτήτη», ο οποίος εισπράττει τον «τόκο και το επιχειρηματικό κέρδος» και στον «πραγματικά ενεργό κεφαλαιοκράτη» που ει­σπράττει ένα μέρος της αξίας της εργατικής δύναμης. Και αυτό γιατί «ο μισθός του διευθυντή είναι ή πρέπει να είναι απλός μισθός εργασίας, μιας ορισμένη μορφής ειδι­κευμένης εργασίας».
3. Βασική αρχή των μετοχικών εταιρειών είναι ότι «η λειτουργία είναι χωρισμένη από την ιδιοκτησία του κεφαλαίου, επομένως και η εργασία είναι εντελώς χωρισμένη από την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής». Ο χωρισμός της λειτουργίας από την ιδιο­κτησία του κεφαλαίου έχει την ακόλουθη συνέπεια. «Αναπαράγει μια νέα οικονομική αριστοκρατία, παράσιτα νέου είδους, με τη μορφή σχεδιαστών, ιδρυτών και απλώς ο­νομαστικών διευθυντών. Ένα ολόκληρο σύστημα αγυρτείας και απάτης σχετικά με τις ιδρύσεις, την έκδοση μετοχών και το εμπόριο μετοχών. Πρόκειται για ατομική παρα­γωγή χωρίς τον έλεγχο της ατομικής ιδιοκτησίας».
4. Η μετοχική εταιρεία «είναι αποτέλεσμα της ανώτατης ανάπτυξης της κεφαλαιο- κρατικής παραγωγής». Και αυτό έχει ιδιαίτερη ιστορική σημασία: «είναι αναγκαίο ση­μείο περάσματος για την ξαναμετατροπή του κεφαλαίου σε ιδιοκτησία των παραγω­γών, όχι όμως πια σαν ατομική ιδιοκτησία ξεχωριστών παραγωγών, αλλά σαν ιδιοκτη­σία συνεταιρισμένων παραγωγών, σαν άμεσα κοινωνική ιδιοκτησία».
5. Τελικά, η μετοχική εταιρεία «είναι η κατάργηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής μέσα στα πλαίσια του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, και γι' αυτό είναι μια αυτοαναιρούμενη αντίφαση, που πριν απ' όλα παρουσιάζεται σαν απλό μεταβατικό σημείο προς μια νέα μορφή παραγωγής». Και ποια είναι αυτή η νέα μορφή παραγωγής; Είναι η παραγωγή που θεμελιώνεται στην «ιδιοκτησία των συνε­ταιρισμένων παραγωγών».
6. Πως γίνεται η μέσω της μετοχικής εταιρείας αυτοκατάργηση του κεφαλαιοκρατι­κού τρόπου παραγωγής; Γίνεται καθώς στη μετοχική εταιρεία «η απαλλοτρίωση επε­κτείνεται από τους άμεσους παραγωγούς στους ίδιους τους μικρότερους και στους με­σαίους κεφαλαιοκράτες», δεδομένου ότι: «η απαλλοτρίωση είναι η αφετηρία του κε­φαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής» και «η πραγματοποίησή της είναι ο σκοπός του και, μάλιστα, σε τελευταία ανάλυση σκοπός του είναι η απαλλοτρίωση όλων των ατό­μων από τα μέσα παραγωγής, που με την ανάπτυξη της κοινωνικής παραγωγής παύουν να είναι μέσα ατομικής παραγωγής και μπορούν να είναι μόνο μέσα παραγωγής στα χέρια συνεταιρισμένων παραγωγών και επομένως κοινωνική τους ιδιοκτησία, όπως εί­ναι επίσης κοινωνικό τους προϊόν». Δηλαδή η «αυτοαναιρούμενη αντίφαση» της μετο­χικής εταιρείας ως μορφή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής είναι η μέσω της απαλλοτρίωσης των κεφαλαιοκρατών ανάπτυξη του κεφαλαίου.

Συνεταιρισμοί Παραγωγών

Παράλληλα, λοιπόν, με την κατά τον ίδιο τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής αυ­τοαναιρούμενη αντιφατική κατάργησή του με τις μετοχικές εταιρείες των κεφαλαιού­χων, επιτελείται και η καθ' υπέρβασή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής συ­νεπής κατάργησή του με τους συνεταιρισμούς των παραγωγών. Η κατάργηση αυτή ό­μως, αναπτυσσόμενη καθ' υπέρβαση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, είναι μεν κατ' αρχήν συνεπής, μη αντιφατική, αλλά γενικά δεν μπορεί να είναι και μη αυτοα­ναιρούμενη. Μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις δεν αυτοαναιρείται. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς δεδομένου ότι αναπτύσσεται στο εσωτερικό του κεφαλαιοκρατικού κράτους.

7. «Τα εργοστάσια των συνεταιρισμών των ίδιων των εργατών είναι, μέσα στα πλαί­σια της παλιάς μορφής, το πρώτο ρήγμα στην παλιά μορφή» Και αυτό γίνεται «παρ' όλο που φυσικά παντού, στην πραγματική τους οργάνωση, αναπαράγουν και είναι υ­ποχρεωμένα ν' αναπαράγουν όλες τις ελλείψεις του υπάρχοντος συστήματος». Αυτό το «ρήγμα» καθιστά τους συνεταιρισμούς μια συνεπή μορφή κατάργησης του κεφαλαιο­κρατικού τρόπου παραγωγής. Και οι συνεταιρισμοί των παραγωγών αποτελούν ρήγμα στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής γιατί «μέσα στα πλαίσιά τους έχει αρθεί η αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία».
8. Οι συνεταιρισμοί όμως είναι μόνο ένα ρήγμα —δεν ανατρέπουν τον κεφαλαιο- κρατικό τρόπο παραγωγής. Η αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία αίρεται από τους συνεταιρισμούς «μόνο στη μορφή, γιατί οι εργάτες σαν συνεταιρισμός είναι οι ίδιοι ο κεφαλαιοκράτης του εαυτού τους, δηλαδή χρησιμοποιούν τα μέσα παραγω­γής για την αξιοποίηση της δικής τους εργασίας». Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η συνέπειά τους στην κατάργηση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής για να εί­ναι μη αυτοαναιρούμενη απαιτεί ορισμένες προϋποθέσεις. Τίθεται το ερώτημα ποιες είναι αυτές. Συγκεκριμένα: πώς ένας συνεταιρισμός παραγωγών δεν αυτοαναιρείται μετατρεπόμενος σε μια μορφή μετοχικής εταιρείας κεφαλαιούχων; πώς αυτοί που γεν­νιούνται ως «κεφαλαιοκράτης του εαυτού τους» δεν αναπτύσσονται σε κεφαλαιο- κράτη των άλλων;
9. Το ερώτημα δεν αμφισβητεί το ότι η αντικαπιταλιστική συνέπεια του ρήγματος είναι καθοριστική. Η αντικαπιταλιστική συνέπεια είναι καθοριστική με την έννοια ότι «τα εργοστάσια των συνεταιρισμών δείχνουν πως σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων και στις ανταποκρινόμενες σ' αυτές κοινωνικές μορφές παραγωγής, αναπτύσσεται και διαμορφώνεται με φυσική αναγκαιότητα από τον ένα τρόπο παραγωγής ένας καινούριος τρόπος παραγωγής».

• Ο Μαρξ επανέρχεται στο θέμα αυτό στην Ιδρυτική Διακήρυξη της Πρώτης Διε­θνούς³. Αναφερόμενος στο «συνεταιριστικό κίνημα» και «ιδιαίτερα στα συνεταιριστικά εργοστάσια», λέει «Η αξία των μεγάλων αυτών κοινωνικών πειραματισμών είναι αδύ­νατο να υπερεκτιμηθεί» καθώς «στην πράξη, κι όχι με επιχειρήματα» απέδειξαν ότι «όπως η δουλειά του σκλάβου, όπως η δουλειά του δουλοπάροικου, έτσι και η μι­σθωτή εργασία δεν είναι παρά μια μεταβατική και κατώτερη κοινωνική μορφή, που είναι προορισμένη να εξαφανιστεί μπρος την συνεταιριστική εργασία, που εκπλη­ρώνει το έργο της θεμελιακά, με ρωμαλέο πνεύμα και χαρούμενη καρδιά».
• Βέβαια, έως ότου απαντηθεί στην πράξη το ερώτημα των προϋποθέσεων της μη- αυτοαναιρούμενης συνέπειας των συνεταιρισμών που τέθηκε παραπάνω (§8) θα επα­ναλαμβάνεται αυτό που ο Μαρξ εκθέτει στην συνέχεια του επαίνου των συνεταιρισμών στην ιδρυτική διακήρυξη: «καλοδιάθετοι ευγενείς, φιλάνθρωποι αστοί φαφλατάδες και μια χούφτα πονηροί πολιτικοί οικονομολόγοι μετατράπηκαν μονομιάς σε εκθεια- στές του ίδιου εκείνου συστήματος συνεταιριστικής εργασίας που είχαν προσπαθήσει να το πνίξουν στη γένεσή του, που το είχαν χλευάσει σαν ουτοπία ονειροπόλου και που το είχαν αναθεματίσει σαν αίρεση σοσιαλιστή».
  10. Το κεντρικό θέμα στις παραπάνω παρατηρήσεις του Μαρξ είναι οι εντός του κε­φαλαιοκρατικού συστήματος «κοινωνικές μορφές παραγωγής» που ορίζουν το πέρα­σμα από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής στον συνεταιριστικό τρόπο παρα­γωγής. Ποιες είναι οι μορφές αυτές; Το «εργοστασιακό σύστημα» και το «πιστωτικό σύστημα»: «Χωρίς το εργοστασιακό σύστημα, που ξεπηδάει από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, δε θα μπορούσε να αναπτυχθεί το εργοστάσιο του συνεταιρισμού και, ακόμα λιγότερο, χωρίς το πιστωτικό σύστημα, καθώς αποτελεί την κύρια βάση για τη βαθμιαία μετατροπή των κεφαλαιοκρατικών ιδιωτικών επιχειρήσεων σε κεφαλαιο- κρατικές μετοχικές εταιρίες, προσφέρει εξίσου τα μέσα για τη βαθμιαία επέκταση των επιχειρήσεων των συνεταιρισμών πάνω σε περισσότερο ή λιγότερο εθνική κλίμακα. Τις κεφαλαιοκρατικές μετοχικές επιχειρήσεις πρέπει να τις βλέπουμε εξίσου, όπως και τα εργοστάσια των συνεταιρισμών, σαν μεταβατικές μορφές από τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής στο συνεταιριστικό τρόπο, μόνο που στις πρώτες η αντίθεση έχει αρθεί αρνητικά και στα δεύτερα θετικά».
  11. Το «πιστωτικό σύστημα» με την έννοια αυτή, ως εσωτερική στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα κοινωνική μορφή που συνδέεται με το πέρασμα από τον κεφαλαιοκρατικό στον συνεταιριστικό τρόπο παραγωγής, έχει διπλό χαρακτήρα: «Τα διπλά χαρακτηρι­στικά που ενυπάρχουν στο πιστωτικό σύστημα, από την μια μεριά αναπτύσσουν στο πιο καθαρό και κολοσσιαίο σύστημα παιχνιδιού και αγυρτείας τα ελατήρια της κεφα- λαιοκρατικής παραγωγής, τον πλουτισμό με την εκμετάλλευση ξένης εργασίας και πε­ριορίζουν όλο και περισσότερο τον αριθμό των λίγων που εκμεταλλεύονται τον κοινω­νικό πλούτο. Από την άλλη μεριά, όμως, δημιουργούν τη μεταβατική μορφή σε έναν άλλο τρόπο παραγωγής —αυτή η διπλή ιδιότητα είναι που δίνει στους κύριους κήρυκες της Πίστης, τον Λώου και τον Ισαάκ Περέϊρ τον ευχάριστο μικτό χαρακτήρα του αγύρτη και του προφήτη.»
  12. Στο πνεύμα των παραπάνω παρατηρήσεων του Μαρξ, με το νόημα που αποκτούν στο σύγχρονο παγκόσμιο κεφαλαιοκρατικό σύστημα που βρίσκεται τα τελευταία χρό­νια σε κρίση, οι συζητήσεις για εναλλακτικό χρήμα και εναλλακτικό πιστωτικό σύ­στημα έχουν ιδιαίτερη θέση στις συζητήσεις για την κοινωνική οικονομία ως οικονομία των συνεταιρισμένων παραγωγών. Χωρίς την παράλληλη ανάπτυξη του πιστωτικού συ­στήματος που τους αντιστοιχεί, δεν είναι δυνατή η ανάπτυξη συνεταιρισμών των πα­ραγωγών —των κατ' ουσία συνεταιρισμών, όχι των οικονομικών σχημάτων που κατά τους νομικούς τύπους φέρουν το όνομα «συνεταιρισμός».

Πρέπει να ειπωθεί εδώ ότι η ανάπτυξη ενός εναλλακτικού πιστωτικού συστήματος στο πλαίσιο της κοινωνικής οικονομίας δεν συντελείται απέναντι στο κλασικό τραπε­ζικό σύστημα της καπιταλιστικής οικονομίας, που θεμελιώνεται στο πραγματικό χρήμα. Το τραπεζικό πιστωτικό σύστημα βρίσκεται στο κέντρο της σημερινής παγκόσμιας οι­κονομικής κρίσης. Το εναλλακτικό πιστωτικό σύστημα της κοινωνικής οικονομίας ανα­πτύσσεται παράλληλα με ένα πιστωτικό σύστημα που θεμελιώνεται στο εικονικό χρήμα. Τα δυο παράλληλα αναπτυσσόμενα πιστωτικά συστήματα που βρίσκονται απέ­ναντι στο τραπεζικό σύστημα δεν συμπίπτουν, αν δεν βρίσκονται σε αντίθεση: το ένα εντός, το άλλο εκτός της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας. Αλλά έχει σημασία ότι ανα­πτύσσονται παράλληλα.

Ερώτηση: Ποιες είναι οι νομικές μορφές των «συνεταιρισμών» που δέχονται σή­μερα τους «επαίνους» των «φιλάνθρωπων αστών και πονηρών πολιτικών οικονομολό­γων»;

. Πως ενας συνεταιρισμός παραγωγων αυτοαναιρείται σήμερα μετατρεπό­μενος σε μια μορφή μετοχικής εταιρείας κεφαλαιούχων και τι σημαίνει αυτό;

Τα δύο σχήματα

Συνεταιρισμός των Παραγωγών

— Τα μέσα παραγωγής ανήκουν στους παραγωγούς. Το όργανο αποφάσεων είναι η Γενική Συνέλευση των Παραγωγών. Ανεξάρτητα από την μορφή της ιδιοκτησίας των μέ­σων παραγωγής, στη συνέλευση των παραγωγών κάθε παραγωγός έχει μία ψήφο.

• Η Συνέλευση των Παραγωγών είναι όργανο αποφάσεων και στα τρία επίπεδα λει­τουργίας του Συνεταιρισμού. Διαχείριση: λειτουργία της συλλογικότητας στον κοινω­νικό χώρο. Διοίκηση: γενική εσωτερική λειτουργία της συλλογικότητας. Εργασία: λει­τουργία κατά εργασιακή ενότητα (Τμήμα).

Μετοχική Εταιρεία των Κεφαλαιούχων.

• Τα μέσα παραγωγής ανήκουν στους μετόχους. Το όργανο αποφάσεων είναι η Γε­νική Συνέλευση των Μετόχων. Σε αντιδιαστολή με τη Συνέλευση των Παραγωγών, δεν είναι ένας μέτοχος μία ψήφος αλλά μία μετοχή μία ψήφος. Οριακά, σε μία συνέλευση μετόχων ένας μέτοχος μπορεί να έχει την απόλυτη πλειοψηφία.
• Σε αντιδιαστολή επίσης με τη Συνέλευση των Παραγωγών, η Συνέλευση των Με­τόχων δεν είναι καθολικό όργανο αποφάσεων. Τη διαχείριση της εταιρείας, τη διοίκηση του προσωπικού και τη διεύθυνση των εργασιών αναλαμβάνουν διακεκριμένα στελέχη μιας εργασιακής ιεραρχίας ανεξάρτητης από τους μετόχους, οι κατά τον Μαρξ «πραγ­ματικά ενεργοί κεφαλαιοκράτες»: οι «managers» (τη διαχείριση), οι «executives» (τη διοίκηση) και οι «directors» (τη διεύθυνση), που αποτελούν την ηγεσία της τεχνογρα- φειοκρατίας, για την οποία μιλήσαμε εξετάζοντας τις ταξικές αντιθέσεις.

Η μετατροπή

Ενώ η οικονομία των συνεταιρισμένων παραγωγών μπορεί να υπάρξει και χωρίς κεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς, το αντίστροφο δεν ισχύει σήμερα: η σύγχρονη κε- φαλαιοκρατική οικονομία δεν υπάρχει χωρίς συνεταιριστικούς σχηματισμούς. Η κεφαλαιοκρατική οικονομία, ιδιαίτερα στη σημερινή της μορφή, εμπεριέχει τις συνε­ταιριστικές σχέσεις, όπως και τις σχέσεις αυτοαπασχόλησης, ως αναπόσπαστο μέρος του οικονομικού της συστήματος.

Αλλά η για λόγους αρχής ύπαρξη των συνεταιρισμών στη σύγχρονη κεφαλαιοκρα­τική οικονομία (με ό,τι συνεπάγεται αυτό) δεν αίρει την αντίθεση της κεφαλαιοκρατι- κής οικονομίας προς τους συνεταιρισμούς. Η κεφαλαιοκρατική οικονομία πραγματώνει την αντίθεσή της προς τους συνεταιρισμούς των παραγωγών με έναν χαρακτηριστικό για τον κοινωνικό της χαρακτήρα τρόπο: μετατρέπει τους συνεταιρισμούς των παρα­γωγών σε μετοχικές εταιρείες κεφαλαιούχων. Χρειάζεται άραγε να προειδοποιήσουμε τους μαχόμενους σήμερα συνεταιρισμούς για τις συνέπειες της αντίθεσης αυτής πάνω τους —για την ακρίβεια, μέσα τους; Η μετατροπή πραγματοποιείται «από μέσα» με τις ακόλουθες κινήσεις.

α. Η πρώτη κίνηση είναι η πρόσληψη μισθωτών προς εκτέλεση βοηθητικών εργα­σιών υπό τις εντολές των παραγωγών και με τον όρο της μη συμμετοχής των μισθωτών, ή της συμμετοχής τους χωρίς δικαίωμα ψήφου, στη Γενική Συνέλευση των παραγωγών. β. Η επόμενη κίνηση είναι η εγκατάλειψη της κοινής κτήσης των μέσων παραγωγής υπέρ της μετοχικής ιδιοκτησίας. Οι παραγωγοί τρέπονται από ισότιμους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής του συνεταιρισμού σε μετόχους του συνεταιριστικού κεφαλαίου, α­νάλογα με τη συμβολή τους στον σχηματισμό του. Ένα νομικό σχήμα της «συνεταιρι­στικής» μετοχής είναι η λεγόμενη «μερίδα». Η κίνηση αυτή δεν ανατρέπει, ακόμη, την ισότητα των μελών του συνεταιρισμού. Τη μετατρέπει, όμως, από ισότητα παραγωγών σε ισότητα μετόχων. Η κίνηση ολοκληρώνεται με τη διανομή του πλεονάσματος στους μετόχους δημοκρατικά, με έναν τρόπο που αντιστοιχεί στο μέγεθος των μετοχών και την, έως τη στιγμή αυτή, ισότητα των μετόχων.

γ. Ακολουθεί η κίνηση ανατροπής της ισότητας των μετόχων με δύο πράξεις. Πρώτη πράξη: συγκροτείται μια ιεραρχία διεύθυνσης-εκτέλεσης των εργασιών του συνεταιρι­σμού. Δεύτερη πράξη: οι υψηλόβαθμοι μέτοχοι αναλαμβάνουν τις διευθυντικές θέσεις εργασίας στην ιεραρχία ή και, αντίστροφα, οι αναλαμβάνοντες διευθυντικές θέσεις στην ιεραρχία τρέπονται σε υψηλόβαθμους μετόχους. Η κίνηση ολοκληρώνεται ως προς την αμοιβή της εργασίας, με τη δημιουργία μιας ιεραρχίας μισθών, και ως προς το πλεόνασμα, με τη διανομή του στους μετόχους ανάλογα με το μέγεθος των μετοχών. δ. Η επόμενη κίνηση δίνει τη δυνατότητα απαλλαγής των μετόχων από την εργασία. Η Συνέλευση των μετόχων συγκροτεί μια εργασιακή ιεραρχία, μέσω της πρόσληψης στελεχών που αναλαμβάνουν τρεις λειτουργίες: τη διαχείριση της εταιρείας, τη διοί­κηση του προσωπικού και τη διεύθυνση των εργασιών. Τα μέλη της ιεραρχίας αυτής μετέχουν στη Γενική Συνέλευση του λεγόμενου «συνεταιρισμού» μόνο ως μέτοχοι και όχι με την ιδιότητα της θέσης τους στην ιεραρχία. Η κίνηση αυτή ολοκληρώνεται με την πρόσληψη, από την ιεραρχία, μισθωτών εργαζομένων που λειτουργούν υπό τις εντολές της.

ε. Η καταληκτική κίνηση μετατροπής του συνεταιρισμού των παραγωγών σε εται­ρεία κεφαλαιούχων είναι η κίνηση ολοκλήρωσης της εταιρείας των κεφαλαιούχων ως μετοχικής εταιρείας. Η ανατροπή της ισότητας των μετόχων στη λήψη των αποφάσεων παίρνει, τελικά, τη μορφή της μετατροπής της ισότητας των μετόχων σε ισότητα των μετοχών: μια μετοχή μια ψήφος.

Παρατηρήσεις

1. Η εγγενής μετατροπή

Οι δύο πρώτες κινήσεις μετατροπής του συνεταιρισμού των παραγωγών σε μετο­χική εταιρεία κεφαλαιούχων, η πρόσληψη μισθωτών και η εγκατάλειψη της κοινής κτή­σης των μέσων παραγωγής υπέρ της μετοχικής ιδιοκτησίας, καθώς και οι συνακόλου­θες κινήσεις της ιεραρχίας των μισθών και της διανομής του πλεονάσματος, εντάσσο­νται πλέον στη νομική μορφή των λεγόμενων συνεταιρισμών.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Νόμος 1667 του 1986 για τους «Αστικούς Συ­νεταιρισμούς». Ενδεικτικά. Άρθρο 2: «Μέλη του συνεταιρισμού» δεν είναι μόνο φυσικά πρόσωπα αλλά και «Δήμοι, κοινότητες ή άλλα νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου» (τίθεται εξ ορισμού το θεσμικό δικαίωμα πρόσληψης μισθωτών). Άρθρο 3: «Κάθε συνεταίρος εγγράφεται για μία υποχρεωτική συνεταιριστική μερίδα», ενώ πα­ράλληλα επιτρέπεται «απόκτηση από κάθε συνεταίρο έως πέντε προαιρετικών μερί­δων, εκτός από την υποχρεωτική μερίδα» και «προκειμένου για καταναλωτικούς συνε­ταιρισμούς, το καταστατικό μπορεί να επιτρέπει την απόκτηση από κάθε συνεταίρο μέ­χρι εκατό προαιρετικών μερίδων, για πιστωτικούς συνεταιρισμούς μέχρι χιλίων πεντα­κοσίων». Άρθρο 9: «Το υπόλοιπο των καθαρών κερδών μετά την αφαίρεση των αποθε­ματικών διανέμεται στους συνεταίρους. (...) Τα μισά από τα κέρδη αυτά διανέμονται ανάλογα με τις συνεταιριστικές μερίδες και τα άλλα μισά ανάλογα με την ποσοστιαία συμμετοχή τους στις συναλλαγές του συνεταιρισμού».

Αυτή είναι μία απάντηση στην ερώτηση που τέθηκε πριν: Ποιες είναι οι νομικές μορφές των «συνεταιρισμών» που δέχονται σήμερα τους «επαίνους» των «φιλάνθρω­πων αστών και πονηρών πολιτικών οικονομολόγων»;

2. Η αντίστροφη μετατροπή

Η μετατροπή της μετοχικής εταιρείας κεφαλαιούχων σε συνεταιρισμό των παρα­γωγών. Το παράδειγμα του Ν.1667/1986, Άρθρο 16: «Επιτρέπεται η μετατροπή κάθε τύπου εταιρείας σε συνεταιρισμό του νόμου αυτού. Για τη μετατροπή ανώνυμης εται­ρείας και εταιρείας περιορισμένης ευθύνης απαιτείται απόφαση της γενικής συνέλευ­σης των μετόχων (...) Για τη μετατροπή ομόρρυθμης ή ετερόρρυθμης εταιρείας απαι­τείται ομόφωνη απόφαση των εταίρων». Έχει σημασία εδώ η παρατήρηση ότι μια α­νώνυμη εταιρεία μπορεί να είναι κρατική εταιρεία (όταν κύριος μέτοχος είναι η πολι­τεία). Και ότι στην περίπτωση αυτή η μετατροπή της εταιρείας σε συνεταιρισμό είναι μια μορφή ιδιωτικοποίησης του κρατικού κεφάλαιου: μετατροπή της κρατικής εταιρίας σε συνεταιρισμό και μετατροπή του συνεταιρισμού σε ιδιωτική εταιρία.

3. «Φιλάνθρωποι» και «πονηροί»

Αυτοί που την εποχή της Πρώτης Διεθνούς «μετατράπηκαν μονομιάς σε εκθεια- στές του ίδιου εκείνου συστήματος συνεταιριστικής εργασίας που είχαν προσπαθήσει να το πνίξουν στη γένεσή του» έχουν πλέον, μετά ενάμιση αιώνα, ενσωματώσει στην νομοθεσία τον εκθειασμό του συνεταιριστικού συστήματος. Δεν «επιτρέπουν», απλά, την «μετατροπή» των εταιρειών σε «συνεταιρισμούς» (σε εισαγωγικά) αλλά της παρέ­χουν και φορολογικά κίνητρα. Άρθρο 18: «Η ίδρυση συνεταιρισμού, η μετατροπή εται­ρείας καθώς και η εισφορά μηχανικού εξοπλισμού σε αστικό συνεταιρισμό υπόκεινται (επί 3 χρόνια μετά την ψήφιση του νόμου) στο ήμισυ των υπό της κειμένης νομοθεσίας προβλεπομένων τελών ή φόρων» Όπως επίσης «παρέχεται προσωρινή ατέλεια στις ει­σαγωγές πρώτων υλών, που πραγματοποιούνται από συνεταιρισμούς επαγγελματο- βιοτεχνών εφόσον πρόκειται να μεταποιηθούν σε έτοιμα προϊόντα στα εργαστήρια των μελών τους, με σκοπό την εξαγωγή, σύμφωνα με τις ισχύουσες κάθε φορά διατάξεις για τις βιομηχανικές επιχειρήσεις».

4. Για τους πραγματικούς συνεταιρισμούς.

Αν συμφωνούμε στο ότι, στη βάση των όσων λέγονται εδώ, ο κοινωνικός στόχος της εργατικής τάξης είναι η υπέρβασή της ως τάξης καθεαυτήν και για τον εαυτό της, δηλαδή είναι το τέλος της μισθωτής εργασίας και το πέρασμα στην ελεύθερη δη­μιουργική πράξη, αν συμφωνούμε σε αυτό, τότε έχουμε να πούμε τα εξής για τους πραγματικούς συνεταιρισμούς.

Τόσο στη γέννησή τους όσο και τώρα, «η αξία των μεγάλων αυτών κοινωνικών πειραματισμών είναι αδύνατο να υπερεκτιμηθεί», όπως έλεγε ο Μαρξ. Καθώς «στην πράξη, κι όχι με επιχειρήματα» είναι αυτοί που αποδεικνύουν ότι «η μισθωτή εργασία δεν είναι παρά μια μεταβατική και κατώτερη κοινωνική μορφή» μπροστά στη «συνε­ταιριστική εργασία».

Και, μάλιστα, πολύ περισσότερο τώρα, με το πέρασμα από τον βιομηχανικό στον κοινωνικό εργάτη, που ορίζει την ανασύνταξη της ταξικότητας κατά δύο τρόπους. Ο πρώτος τρόπος είναι η υπέρβαση των δύο θεμελιωδών έως σήμερα περιοριστικών ό­ρων στην παρουσία των τάξεων: τη διάκριση ιδιωτικής / πολιτικής κοινωνίας και την διακεκριμένη ενότητα του κοινωνικού χώρου της παραγωγής. Η κοινωνική εργασία, ε­πεκτεινόμενη από την παραγωγή της κοινωνικής ζωής στην αναπαραγωγή του κοινω­νικού συστήματος, δεν περιορίζεται στην ιδιωτική κοινωνία εκτείνεται αδιάκριτα και στην πολιτική κοινωνία. Και ο κεντρικός χώρος της κοινωνικής εργασίας δεν είναι το εργοστάσιο αλλά η πόλη, όπως είδαμε, στην οποία διαχέονται οι επιχειρήσεις, που αντικαθιστούν τα εργοστάσια κατά το πέρασμα από τη βιομηχανική στην κοινωνική ερ­γασία. Το συγκροτούμενο στον ιδιαίτερο κοινωνικό χώρο της οικονομίας εργοστάσιο των συνεταιρισμένων παραγωγών δίνει τη θέση του στην εκτεινόμενη στον ενιαίο οι- κονομικό-ιδεολογικό κοινωνικό χώρο συλλογικότητα των συνεταιρισμένων παραγω­γών. Ο δεύτερος τρόπος ανασύνταξης της ταξικότητας είναι η υπέρβαση, στο πλαίσιο της κοινωνικής εργασίας, της διάκρισης χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας σε συ­νάρτηση με την συμπλήρωση των μηχανών ενέργειας με τις μηχανές πληροφορίας.

5. Για την ηγεμονία

Η νέα ηγεμονία, ως ταξική ενότητα ιδεολογίας και πολιτικής στο σύγχρονο υπερε­θνικό κράτος της διαλεκτικής σύνθεσης της πολιτικής με την οικονομικοϊδεολογική κυ­ριαρχία, θεμελιώνεται στον χώρο της οικονομικοϊδεολογικής κυριαρχίας με τους δύο ακόλουθους ταξικά αντιτιθέμενους τρόπους.

• Κεφαλαιοκρατικές ενώσεις μετοχικών εταιρειών παραγωγής της ζωής - αναπαρα­γωγής των υποκειμένων. Οι μετοχικές εταιρείες είναι οικονομικοϊδεολογική διάσταση της κυρίαρχης ολιγαρχίας του πλούτου.
• Εργατικές ενώσεις συνεταιρισμών παραγωγής της ζωής - αναπαραγωγής των υπο­κειμένων. Οι εργατικοί συνεταιρισμοί είναι η οικονομικοϊδεολογική διάσταση της ανα­τρεπτικής άμεσης δημοκρατίας.

Αναπτυσσόμενοι στον κοινωνικό χώρο του σύγχρονου υπερεθνικού κράτους, ως ενιαίου οικονομικού, ιδεολογικού και πολιτικού χώρου, οι δύο ταξικά αντιτιθέμενοι τρόποι θεμελίωσης της ηγεμονίας στην οικονομικοϊδεολογική κυριαρχία, οι μετοχικές εταιρείες και οι εργατικοί συνεταιρισμοί, δεν είναι ανταγωνιστικοί, όπως είδαμε, δεδο­μένου ότι: στις σημερινές ιστορικές συνθήκες δεν υπάρχει ταξικός ανταγωνισμός για την ηγεμονία, ο σκοπός της εργατικής τάξης δεν είναι η πολιτική κατάληψη αλλά η κοι­νωνική υπέρβαση της κρατικής εξουσίας, η ανατρεπτική άμεση δημοκρατία δεν ανα­πτύσσεται στο πλαίσιο της διάκρισης ιδιωτική / πολιτική κοινωνία, την υπερβαίνει.

Η άμεση δημοκρατία αναπτύσσεται ως σύνθεση των οικονομικοϊδεολογικών συνεταιρισμών των ιδιωτών με τις πολιτικές συλλογικότητες των πολιτών, σε αντιδια­στολή με την σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία που προϋποθέτει τη διάκριση της οικονομικοϊδεολογικά συγκροτούμενης ιδιωτικής κοινωνίας από την μέσω των δι­κτύων πολιτικής εξουσίας συγκροτούμενη πολιτική κοινωνία —των ατομικά συγκρο­τούμενων δικτύων πολιτικής εξουσίας που ανήκουν στη σημερινή πολιτική κοινωνία, όχι των συλλογικά συγκροτούμενων κομμάτων που ανήκουν στην πολιτική κοινωνία του παρελθόντος.

1 Από το βιβλίο: Δημήτρης Κωτσάκης. Η Δυναμική του Κοινού. Ταξικές αντιθέσεις και ηγεμονία στον κοινωνικό χώρο. Εκδόσεις των ξένων. Θεσσαλονίκη 2016. Μέρος Γ. Μετά το τέλος της πολιτικής. Ζή­τημα 2.

2 Καρλ Μαρξ. Το Κεφάλαιο. Τόμος Τρίτος. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή. Αθήνα 1978. σ. 549 - 557

3 Καρλ Μαρξ. Ιδρυτική Διακήρυξη της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών. Στο Μαρξ - Ένγκελς Διαλεχτά Έργα. Τόμος Α. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ. Αθήνα 1951. σ.440-451