«Brexit», η δυσφορία των Εργατικών

«Το Ηνωμένο Βασίλειο πρέπει να μείνει μέλος της Ε.Ε. ή πρέπει να την εγκαταλείψει;» Αυτή είναι η ερώτηση στην οποία καλούνται ν' απαντήσουν οι Βρετανοί στις 23 Ιουνίου, υπό το ανήσυχο βλέμμα των Eυρωπαίων ηγετών. Για την Αριστερά το δίλημμα είναι εάν η έξοδος θα ενισχύσει τη θέση του συντηρητικού βουλευτή Μπόρις Τζόνσον ή εάν η παραμονή θα ενισχύσει τη θέση του πρωθυπουργού Ντέιβιντ Κάμερον, συντηρητικού επίσης...

Αναδημοσίευση από την "αυγή"

Του Renaud Lambert*

Δύο εβδομάδες πριν από το δημοψήφισμα για την έξοδο ή την παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η πολιτική ζωή στο Ηνωμένο Βασίλειο μοιάζει λίγο με την τοπική γαστρονομία: επιτρέπει τους πιο παράξενους συνδυασμούς. Όπως του ηγέτη των Εργατικών Τζέρεμι Κόρμπιν, που προέρχεται από την αριστερή πτέρυγα του κόμματος, με τον Συντηρητικό πρωθυπουργό Ντέιβιντ Κάμερον. Παρ' ότι διαφωνούν (σχεδόν) σε όλα, και οι δύο πολιτικοί αντιτίθενται στο «Brexit».

Ιούνιος 2015. Τρεις μήνες πριν αναλάβει την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος, ο Τζέρεμι Κόρμπιν δηλώνει ότι μια «Ευρώπη-τοκογλύφος, που μετατρέπει τα μικρά κράτη σε υποδουλωμένες αποικίες χρέους», δεν έχει «κανένα μέλλον».¹ Η τοποθέτησή του δεν προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη: το 1975, σε άλλο δημοψήφισμα, ο Κόρμπιν είχε ψηφίσει υπέρ της αποχώρησης του Ηνωμένου Βασιλείου από την τότε ΕΟΚ. Το 1993, ο Κόρμπιν είχε απορρίψει τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, διατυπώνοντας την πρόβλεψη ότι η συνθήκη θα απαγόρευε στα εθνικά Κοινοβούλια «να ορίζουν τη δική τους οικονομική πολιτική, προς όφελος λίγων, μη εκλεγμένων, τραπεζιτών».² Απρόσμενη μεταστροφή: Ο ηγέτης του Εργατικού Κόμματος στηρίζει την ψήφο υπέρ της παραμονής στην Ευρωπαϊκή Ένωση («Remain») στο δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου στη Βρετανία.

Σε αντίθεση με τον Κόρμπιν, ο Ντέιβιντ Κάμερον εκφραζόταν πάντοτε υπέρ της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι καλές εκλογικές επιδόσεις του Κόμματος για την Ανεξαρτησία του Ηνωμένου Βασιλείου (UKIP) και η αφύπνιση του ευρωσκεπτικιστικού ρεύματος στο εσωτερικό των Συντηρητικών υποχρέωσαν τον Βρετανό πρωθυπουργό να μεταβάλει τη ρητορική του. Στις 23 Ιανουαρίου 2013 επιπλήττει μια Ευρωπαϊκή Ένωση την οποία δεν κρίνει αρκετά φιλελεύθερη: Τους «υπερβολικά περίπλοκους κανόνες της, που προκαλούν αγκύλωση στην αγορά εργασίας», την «υπερβολική ρύθμιση» όσον αφορά την επιχειρηματική δραστηριότητα, την ανικανότητά της να απορρυθμίσει «τις αγορές υπηρεσιών, ενέργειας και ψηφιακής τεχνολογίας», την έλλειψη προθυμίας για τη σύναψη «συμφωνιών ελεύθερου εμπορίου». Ο Κάμερον, δίνοντας την υπόσχεση ότι θα διενεργήσει δημοψήφισμα εάν το κόμμα του κερδίσει τις βουλευτικές εκλογές του 2015, ανακοινώνει ότι η ψήφος του θα εξαρτηθεί από διαπραγματεύσεις με τις Βρυξέλλες που θα έχουν στόχο τη διόρθωση των δυσλειτουργιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.³ Όταν, τελικά, στις 23 Φεβρουαρίου 2016, ενώπιον του Κοινοβουλίου, ανακοινώνει ότι ξεκινά εκστρατεία ενάντια στο «Brexit», εισπράττει επευφημίες, αλλά από τα έδρανα των Εργατικών.

Μήπως οι Βρετανοί προσπαθούν να τετραγωνίσουν τον κύκλο; Όλα δείχνουν πως ναι. Μολονότι ο Κόρμπιν, στην ομιλία του στις 14 Απριλίου 2016, στην οποία ανακοίνωνε ότι θα υποστηρίξει την παραμονή της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εγγράφει τη στρατηγική επιλογή του στην προοπτική «οικοδόμησης του σοσιαλισμού», η ταυτότητα των υπόλοιπων πρωταγωνιστών του στρατοπέδου του «Remain» προδιαγράφει ένα... κάπως διαφορετικό πρόγραμμα. Η εκστρατεία παραμονής έλαβε την υποστήριξη του ΔΝΤ, της Τράπεζας της Αγγλίας, μεγάλου μέρους των επιχειρήσεων του χρηματιστηριακού δείκτη FTSE 100, του 80% των μελών της μεγαλύτερης εργοδοτικής ένωσης (Confederation of British Industry, CBI), καθώς και των τραπεζών Morgan Stanley, Goldman Sachs και HSBC. Κύριο μέλημά των τραπεζών; Το «Σίτι», ο τεράστιος χρηματοπιστωτικός τομέας που ευνοείται από την πρόσβαση στις ευρωπαϊκές αγορές.

Βέβαια, οι Βρυξέλλες δεν είχαν τη λεπτότητα να αποφύγουν τη θέσπιση (πολύ ευρύχωρου, πάντως) ανώτατου ορίου στα μπόνους που λαμβάνουν οι τραπεζίτες. Όμως, και τα χειρότερα λάθη συγχωρούνται όταν πρόκειται για ζητήματα ζωής ή θανάτου. «Το Brexit θα ήταν καταστροφή για το Σίτι» υποστηρίζει η Τζίνα Μίλερ, συνιδρύτρια της επενδυτικής εταιρείας SCM Private, κατά τη διάρκεια συζήτησης που οργάνωσαν οι «Financial Times» (23 Φεβρουαρίου). Δυσκολεύοντας όποιον προσπαθεί να χαρτογραφήσει τις τοποθετήσεις γύρω από το δημοψήφισμα, ο «αντίπαλός» της στη συζήτηση δικαιολογεί την επιλογή τού Brexit στη βάση της ίδιας απαίτησης: να αποφευχθεί μια καταστροφή για το Σίτι. Στα μάτια του Χάουαρντ Σορ, ιδρυτή της επενδυτικής εταιρείας Shore Capital, η Βρετανία πρέπει να εγκαταλείψει την Ευρωπαϊκή Ένωση για να προστατεύσει τις τράπεζες. Και, μάλιστα, με ζήλο, αφού με την έξοδο θα μπορέσει «να επιταχυνθεί η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας».

Επομένως, οι Συντηρητικοί, είτε υποστηρικτές της παραμονής είτε ευρωσκεπτικιστές, δεν διαφωνούν παρά στα μέσα με τα οποία θα απαντήσουν στην ίδια προτεραιότητα: τη διαφύλαξη των συμφερόντων του Σίτι και την περαιτέρω απορρύθμιση της οικονομίας. Στους κόλπους μιας βρετανικής Αριστεράς, που εξέφρασε την απόρριψή της στον σοσιαλφιλελευθερισμό εκλέγοντας τον Κόρμπιν στην ηγεσία του Εργατικού Κόμματος, ο συγκεκριμένος στόχος δεν βοηθά στην αναγνώριση ενός «φυσικού» συμμάχου... Έτσι, ορισμένοι άρχισαν να αναζητούν άλλα κριτήρια για να επιλέξουν στρατόπεδο. Ιδιαίτερα το ζήτημα της μετανάστευσης.

Η συντηρητική εκστρατεία για την αποχώρηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση διεξάγεται σε μια συγκυρία που προσφέρεται για χειραγώγηση κάθε είδους. Επιθέσεις στο Παρίσι και στις Βρυξέλλες, προσφυγική κρίση και, κυρίως, επιθέσεις στην Κολωνία... Οι τελευταίοι μήνες έχουν δώσει αέρα στα πανιά των ξενοφοβικών δυνάμεων: «Τίποτε δεν εμποδίζει τους βιαστές να έρθουν στο Ηνωμένο Βασίλειο μόλις θα έχουν λάβει τη γερμανική υπηκοότητα» διαδίδει, για παράδειγμα, ο Ντόμινικ Κάμινγκς, επικεφαλής της εκστρατείας Vote Leave («Ψηφίστε Έξοδο») στο twitter.«Ένα κομμάτι των αριστερών θα ψηφίσει για να καταγγείλει τον ρατσισμό» συμπεραίνει ο Άνταμ Κλαγκ, υποστηρικτής του Κόρμπιν.

Οι ευρωσκεπτικιστές συντηρητικοί δεν περιορίζουν τις αναλύσεις τους σε εθνοτικά και πολιτιστικά κριτήρια. Ο πολύ προβεβλημένος από τα μέσα ενημέρωσης υποψήφιος για την ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος Μπόρις Τζόνσον επιθυμεί να ανακτήσει η Βρετανία τον έλεγχο των συνόρων της για να εμποδίσει τους μετανάστες να σπρώχνουν «τους μισθούς προς τα κάτω και να επιβαρύνουν το σύστημα Υγείας».⁴ Το επιχείρημα κάνει θραύση, ακόμα και στην Αριστερά. Την ώρα που η κυβέρνηση επιδίδεται στην περικοπή της χρηματοδότησης του Εθνικού Συστήματος Υγείας (NHS) και στη διάβρωση της διαπραγματευτικής δύναμης των εργαζομένων, οι μετανάστες εισέρχονται σε μια εργασιακή αρένα που έχει φτιαχτεί έτσι ώστε να τους φέρνει αντιμέτωπους με τους Βρετανούς εργαζόμενους. Όπως παρατηρούν με σχετική αμηχανία οι «Financial Times», μολονότι o ερχομός των ξένων εργατικών χεριών ωφέλησε τις επιχειρήσεις, «δεν συνέβαλε απαραίτητα στην ευημερία του βρετανικού πληθυσμού» (24 Φεβρουαρίου 2016)...

«Τους μισθούς τούς ρίχνουν τα αφεντικά, όχι οι μετανάστες»⁵ είναι το σύνθημα των τροτσκιστών του Socialist Workers Party (SWP), οι οποίοι, όμως, δεν έχουν τη δυνατότητα να επιβάλουν την ανάλυσή τους. Μέσα στις συνθήκες αυτές, «το ένα τρίτο των ψηφοφόρων της Αριστεράς θα ψηφίσουν Brexit» εκτιμά ο δημοσιογράφος Όουεν Τζόουνς. «Και δεν θα το κάνουν επειδή διαφωνούν με τις Βρυξέλλες ή με τη νεοφιλελεύθερη Ευρώπη. Θα το κάνουν λόγω του μεταναστευτικού...». Αφού τοποθετήθηκε υπέρ μιας «αριστερής εξόδου»,⁶ ο Τζόουνς υποστηρίζει τώρα την παραμονή του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από τη στιγμή που τα αντιμεταναστευτικά επιχειρήματα πείθουν, η νίκη του Brexit θα επιβράβευε τις ξενοφοβικές αναλύσεις.

Ωστόσο, είναι δύσκολο να αποδειχθεί ότι η άλλη επιλογή -η νίκη του «Remain»- θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη καλής θέλησης απέναντι στους μετανάστες. Ποιος ήταν ένας από τους κύριους στόχους του Κάμερον στις διαπραγματεύσεις με τις Βρυξέλλες; Να εμποδιστούν «τα στίφη των μεταναστών που διασχίζουν τη Μεσόγειο (...) να φτάσουν στο Ηνωμένο Βασίλειο».⁷ Και θεωρεί ότι το πέτυχε: Ένα «όριο έκτακτης ανάγκης» επιτρέπει στα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αναστείλουν την καταβολή των οικογενειακών επιδομάτων στους Ευρωπαίους μετανάστες για τα τέσσερα πρώτα χρόνια της παραμονής τους. Εκτός από τη μηδαμινή χρησιμότητά του -καθώς οι περισσότεροι μετανάστες αναζητούν εργασία και όχι κοινωνικά επιδόματα-, το μέτρο θέτει σε αμφισβήτηση μία από τις θεμελιώδεις αρχές της ευρωπαϊκής οικοδόμησης, την ελεύθερη μετακίνηση. Πιο πρόσφατα, η βρετανική κυβέρνηση ψήφισε νόμο που επιτρέπει την απέλαση οποιουδήποτε μη Ευρωπαίου μετανάστη έχει ετήσιο εισόδημα κάτω από 44.000 ευρώ μετά από πέντε χρόνια παραμονής στη χώρα. Παρόλο που ο Κάμερον δεν είναι Τζόνσον, η μάχη κατά της ξενοφοβίας έχει γνωρίσει και πιο αποφασιστικούς μπροστάρηδες.

Επομένως, η αναζήτηση πολιτικής πυξίδας στα χωράφια της Δεξιάς έχει αποδειχτεί άσκοπη άσκηση για τη βρετανική Αριστερά. Θα ήταν αναμφίβολα προτιμότερο να ενδιαφερθεί για τις δικές της προτεραιότητες. Όπως το Unite the Union, το μεγαλύτερο συνδικάτο της χώρας, με 1.420.000 μέλη, οι περισσότερες συνδικαλιστικές οργανώσεις έχουν ταχθεί με το στρατόπεδο του «Remain». «Ευρωπαϊκή Ένωση σημαίνει θέσεις εργασίας και κοινωνικά δικαιώματα» συνοψίζει ο Σάιμον Ντάμπινς, υπεύθυνος διεθνών σχέσεων του συνδικάτου.

Θέσεις εργασίας; Για ορισμένους οπαδούς της παραμονής, μέχρι 3 εκατομμύρια θέσεις εργασίας είναι άμεσα συνδεδεμένες με την πρόσβαση του Ηνωμένου Βασιλείου στις ευρωπαϊκές αγορές. Ο σύνδεσμος των εργοδοτών CBI εκτιμά ότι οι δεσμοί της Βρετανίας με την ηπειρωτική Ευρώπη προσθέτουν 4%-5% τον χρόνο στο ΑΕΠ. Ο «Economist», που είναι αντίθετος με το Brexit, αμφιβάλλει για τέτοιου είδους στοιχεία. Αναλύοντας τις εκτιμήσεις, το φιλελεύθερο περιοδικό καταλήγει: «Χωρίς αμφιβολία, μπορούμε να περιμένουμε ότι το Brexit θα έχει αρνητικό, αλλά όχι πολύ σημαντικό, αντίκτυπο στην οικονομία» (17 Οκτωβρίου 2015).

Όσο για τα κοινωνικά δικαιώματα, τι θα συνέβαινε σε περίπτωση Brexit; Στα φυλλάδια για το δημοψήφισμα, η Unite the Union εξηγεί: «Υπάρχουν δύο οικονομικά μοντέλα: το αμερικανικό μοντέλο της απορρύθμισης και το ρυθμισμένο, ευρωπαϊκό μοντέλο». Στον αντίποδα του πρώτου, που περιγράφεται ως «επιθετικό», «νεοφιλελεύθερο», «αντισυνδικαλιστικό», υποτίθεται ότι βρίσκονται ο παρεμβατισμός και οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η αναγνώριση των συνδικαλιστικών οργανώσεων και ο ευρωπαϊκός Καταστατικός Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Έτσι, οι οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποτίθεται ότι εγγυώνται στους Βρετανούς εργαζόμενους το δικαίωμα στη γονική άδεια, στη ρύθμιση της μερικής απασχόλησης ή στις άδειες... «Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί τείχος προστασίας απέναντι στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές των Συντηρητικών» θεωρεί ο βουλευτής του Εθνικού Κόμματος Σκωτίας (SNP) και στέλεχος της εκστρατείας «Remain»Τζορτζ Κέρεβαν.

Τείχος προστασίας; Ο όρος είχε ήδη χρησιμοποιηθεί στο δημοψήφισμα του 1975. Αλλά από τους Συντηρητικούς. Εκείνη την εποχή, οι Συντηρητικοί -με επικεφαλής τη Μάργκαρετ Θάτσερ- εκτιμούσαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα τους προστάτευε από τα συνδικάτα, που ήταν αποφασισμένα να εμποδίσουν οποιαδήποτε «μεταρρύθμιση». Εργατικοί και συνδικαλιστές, από την πλευρά τους, ήταν καχύποπτοι απέναντι στην ευρωπαϊκή «λέσχη των καπιταλιστών», η οποία έκλεινε τον δρόμο στον σοσιαλισμό. Σαράντα χρόνια αργότερα, η Σιδηρά Κυρία και οι κληρονόμοι της έχουν μετασχηματίσει τη χώρα. Για την Αριστερά, η απειλή έχει μετατραπεί στην επιλογή του μικρότερου κακού...

Το μικρότερο κακό, πάντως, είναι σχετικό: Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν εμπόδισε την εφαρμογή της «σύμβασης μηδενικής εργασίας»⁸ ούτε την απόρριψη από το Λονδίνο της οδηγίας που περιορίζει τη διάρκεια της εβδομαδιαίας εργασίας σε 48 ώρες. «Και, εκτός αυτού», διαπιστώνει με ανησυχία η Χάνα Σελ του τροτσκιστικού SWP, «εάν ο Τζέρεμι Κόρμπιν ανέβαινε στην κυβέρνηση, το πρόγραμμά του θα ήταν παράνομο για τις Βρυξέλλες». Κρατικός παρεμβατισμός για να τονωθεί η βρετανική βιομηχανία; Παράνομο. Εθνικοποίηση των ταχυδρομείων; Παράνομο. Εθνικοποίηση των σιδηροδρόμων; Εξίσου παράνομο, λόγος για τον οποίο τα δύο μεγαλύτερα συνδικάτα εργαζομένων στις σιδηροδρομικές μεταφορές κάνουν εκστρατεία υπέρ του Brexit. Χωρίς να προστεθεί ότι οι Συντηρητικοί οπαδοί της παραμονής ελπίζουν ότι μια νίκη του «Remain» θα διευκολύνει την υπογραφή της περιβόητης ΤΤΙΡ..., την οποία τα συνδικάτα δεν θέλουν, καθώς θα σήμαινε το τέλος του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Ορισμένες φορές, το ευρωπαϊκό «τείχος προστασίας» παίρνει απειλητικές μορφές. Εάν φανταστεί κανείς τους Συντηρητικούς να χάνουν κάποτε την κυβέρνηση, μάλλον μοιάζει με φυλακή...

«Κανείς στην Αριστερά δεν είναι ενθουσιασμένος με τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση» συνοψίζει ο Τζον Χίλαρι, μέλος της οργάνωσης War on Want. «Το ζήτημα είναι να μάθουμε εάν επιδέχεται μεταρρύθμιση ή όχι. Κατά τη γνώμη μου, όχι». Η διαπίστωση του Έλληνα πρώην υπουργού Οικονομίας Γιάνη Βαρουφάκη δεν απέχει και πολύ: «Αυτό που υπάρχει στην Ευρώπη δεν είναι δημοκρατικό έλλειμμα», εξηγεί. «Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί (...) έχουν σχεδιαστεί ως ζώνες εκτός δημοκρατικού ελέγχου».⁹ Ωστόσο, ο Βαρουφάκης υποστηρίζει την αλλαγή «από τα μέσα», ασκώντας επιρροή σε μεγάλο μέρος της βρετανικής Αριστεράς.

Έπεισε και τον ίδιο τον Κόρμπιν; Μπορεί κανείς να έχει τις αμφιβολίες του. Βέβαια, στην ομιλία του, στις 14 Απριλίου 2016, ο ηγέτης των Εργατικών περιέγραψε μια παρόμοια στρατηγική κατεύθυνση: «Remain and reform», «παραμένουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση για να τη μεταρρυθμίσουμε». Όμως, ήταν πολύ προσεκτικός με τις προσωπικές αντωνυμίες. Από τη μία πλευρά: «Θεωρούμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έφερε επενδύσεις, θέσεις εργασίας, κάποιας μορφής προστασία για τους εργαζόμενους». Από την άλλη: «Εγώ στάθηκα [πάντοτε] κριτικά απέναντι σε πολλές αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Από τη μία: «Η πλειοψηφία [των μελών και των βουλευτών του κόμματος] είναι πεπεισμένη ότι μπορούμε να κάνουμε τη διαφορά παραμένοντας στην Ευρωπαϊκή Ένωση». Από την άλλη: «Εμμένω στην κριτική μου [για] την έλλειψη διαφάνειας[της Ένωσης] και την πίεση που ασκεί για την απορρύθμιση και την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών».

«Ο Κόρμπιν βρίσκεται σε εχθρικό έδαφος στην ηγεσία των Εργατικών» επαναλαμβάνουν οι παλιοί σύντροφοί του, οι περισσότεροι από τους οποίους τάσσονται υπέρ μιας «αριστερής εξόδου». Το περιβάλλον του αφήνει να εννοηθεί ότι η συνηγορία των Εργατικών βουλευτών υπέρ της Ευρωπαϊκής Ένωσης μοιάζει λιγότερο με πρόσκληση υπεράσπισής της και περισσότερο με... εκβιασμό. Στο ζήτημα της Συρίας, ο Κόρμπιν δεν δίστασε να αντιπαρατεθεί με τη δεξιά πτέρυγα του κόμματός του, που υποστήριζε τους βομβαρδισμούς, καθώς μπορούσε να υπολογίζει σε μια αποφασισμένη κομματική βάση. Η Ευρώπη, όμως, δεν είναι Συρία: «Τα μέλη μας, που, σε πολλές περιπτώσεις έχουν πολιτικοποιηθεί πρόσφατα, δεν έχουν προβληματιστεί πάνω στο ευρωπαϊκό ζήτημα» μας εκμυστηρεύεται συνεργάτης του Κόρμπιν. «Ο χρόνος για να τους πείσουμε ήταν περιορισμένος. Ο κίνδυνος να τους αιφνιδιάσουμε σημαντικός».

«Κανείς δεν ισχυρίζεται ότι η έξοδος από την Ευρωπαϊκή Ένωση θα έλυνε όλα μας τα προβλήματα» τονίζει ο Χίλαρι. «Δεν θα ήταν παρά η αρχή της μάχης». Με την ελπίδα, όπως εκτιμά ο ευρωσκεπτικιστής ακτιβιστής, ότι, τουλάχιστον, σε εθνική κλίμακα «ο κοινωνικός μετασχηματισμός παραμένει εφικτός». Αναμφίβολα, όμως, η έναρξη μιας τέτοιας μάχης απέναντι στη βρετανική ελίτ και τη δεξιά πτέρυγα του Εργατικού Κόμματος σε περίοδο οικονομικής αναταραχής και χωρίς εχέγγυα μαζικής υποστήριξης από τη βάση, θα ισοδυναμούσε με πολιτική αυτοκτονία.

Ο Κόρμπιν δεν το αγνοεί. Επομένως, είχε δύο επιλογές: είτε να υπερασπιστεί τις πεποιθήσεις του σε ένα δυσμενές πλαίσιο, είτε να αφήσει το Συντηρητικό Κόμμα να διχαστεί γύρω από το ευρωπαϊκό ζήτημα, ενώ ο ίδιος θα αρνείται μια κοινή εκστρατεία. Και διάλεξε. Από το σημείο αυτό, μέχρι να φαντάζεται κανείς ότι θα τον στενοχωρούσε πολύ μια ήττα των νέων συμμάχων του, η απόσταση είναι μεγάλη.

¹ Huffingtonpost.co.uk., 29 Ιουνίου 2015.

² Συζήτηση στο βρετανικό Κοινοβούλιο, 20 Μαΐου 1993.

³ Βλ. Bernard Cassen, «"Brexit", David Cameron pris à son propre piège», «Le Monde diplomatique», Φεβρουάριος 2016.

⁴ «The Independent», Λονδίνο, 23 Μαρτίου 2016.

⁵ Socialistworker.co.uk., 6 Οκτωβρίου 2015.

⁶ «The Guardian», Λονδίνο, 14 Ιουλίου 2015.

⁷ ITV News, 30 Ιουλίου 2015.

⁸ Επιτρέπει στην επιχείρηση να μην εγγυάται καμία ώρα εργασίας στους εργαζόμενούς της, υποχρεώνοντάς τους να περιμένουν στο σπίτι τους -χωρίς να πληρώνονται- μέχρι να ειδοποιηθούν.

⁹ «Red Pepper», Λονδίνο, Απρίλιος - Μάιος 2016.

* O Renaud Lambert είναι αναπληρωτής αρχισυντάκτης της «Le Monde diplomatique»