Η 11η θέση του Αλτουσέρ

( Με αφορμή το διήμερο: (Ξανα)διαβάζοντας τον Αλτουσέρ σήμερα... )

α. Το τέλος της ταξικής πάλης στις εκβιομηχανισμένες χώρες, καπιταλιστικές και σοσιαλιστικές.

β. Το τέλος των κοινωνικών τάξεων (σας υπενθυμίζω την θέση μου για την προτεραιότητα του ταξικού αγώνα έναντι των τάξεων, διατυπωμένη στην απάντηση μου στον JohnLewis την οποία το ΚΚ Γαλλίας θεωρεί ότι είναι απλά κοινοτοπία).

γ. Το κεφάλαιο: Η μετατόπιση της ταξικής πάλης από την οικονομία και την πολιτική στην ιδεολογία. Αυτό είναι γεγονός κεφαλαιώδους σημασίας, και είναι αναγκαίο να μην το «παραβλέψουμε». Είναι η ταξική σύγκρουση στο επίπεδο της ιδεολογίας που θα κρίνει το μέλλον του ταξικού αγώνα εν γένει.

(από το ανέκδοτο κείμενο του Αλτουσέρ «Θέσεις του Ιούνη»)

Θέση 11

Ο Aλτουσέρ εδώ αναφέρεται στην αναγκαιότητα αυτές οι «απλές παρατηρήσεις» που διατυπώνει να «διορθωθούν και να εξειδικευτούν για κάθε κοινωνικό σχηματισμό από αυτούς τους συντρόφους που αγωνίζονται [γαλ. «militent»] για την απελευθέρωση των λαών τους». Καταλήγει όμως στο εξής: «δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον εντυπωσιακό χαρακτήρα του συσχετισμού δύναμης μεταξύ του κομμουνισμού και της απελευθέρωσης από τη μία πλευρά [9] και του ιμπεριαλισμού από την άλλη». Προκειμένου οι πρώτοι «να αποκτήσουν συνείδηση αυτού του συσχετισμού δύναμης και να δράσουν συμφώνα με αυτόν», η ενδέκατη θέση του Aλτουσέρ αναφέρεται στην παρούσα κατάσταση «αυτού του κόσμου» (Τ11): Αφού επισημάνει «την τεχνολογική επανάσταση που ζούμε» για την οποία θεωρεί «ότι δεν υπάρχει προηγούμενο στην ιστορία» –«εάν οι άνθρωποι αδράξουν την ευκαιρία αυτής της καινοτομίας χωρίς προηγούμενο, τα πάντα θα είναι και θα γίνουν δυνατά»–, σκιαγραφεί έναν κόσμο που έχει χάσει τον προσανατολισμό του (γαλ. «déboussolé»), δηλαδή, έναν κόσμο «που έχει χάσει τις παραδοσιακές του “αξίες” και μαζί με αυτές κάθε είδους κέντρο, θεωρητικό, πολιτικό, οικονομικό».

Ως φιλόσοφος, ο Aλτουσέρ στηρίζει το επιχείρημα του στην ανυπαρξία «μεγάλων στοχαστών στους καιρούς μας[10]»: «με εξαίρεση τους άγγλους φιλόσοφους της γλώσσας (μαθητές των Βιτεγκενστάιν και Ώστιν), τον Deleuze και πάνω από όλους τον Ντεριντά στην Γαλλία, κανείς δεν έχει καταφέρει να καθιερωθεί (γαλ. «percer»).

Αυτό που ο Aλτουσέρ «θέλει απλά να πει», όπως μας διευκρινίζει ο ίδιος, είναι ότι «αυτός ο κόσμος, [που] στερείται οποιασδήποτε διασφαλισμένης και σταθερής δομής, [που είναι] ιδιαίτερα[11] αποπολιτικοποιημένος (μια ένδειξη: η πολιτική “των πολιτικών” απορρίπτεται, αλλά με την σιωπηρή ελπίδα μιας αληθινής πολιτικής), […] προσφέρεται από μόνος του και πρέπει να αδραχθεί [γαλ. «il est à prendre»]». Ανατρέχοντας στις μελέτες του αναφορικά με την έννοια της «“τύχης (καλής περίστασης)”» στον Μακιαβέλι, διατυπώνει το συμπέρασμα του: «η τύχη στην υψηλότερη μορφή της είναι το κενό: η αποφυγή εμποδίων». Αποστασιοποιείται από την «ιδέα πως δεν υπάρχουν πλέον εμπόδια σήμερα». Όπως μας είχε επισημάνει στην αρχή αυτής της θέσης -«οι αντιστάσεις στην αλλαγή είναι πάντα μεγαλύτερες από ότι φανταζόμαστε»- υφίστανται σήμερα αυτά τα εμπόδια «τα οποία γνωρίζουμε και τα οποία είναι γιγάντια, και υπάρχουν επίσης αυτά τα οποία δεν γνωρίζουμε και τα οποία θα εμφανιστούν μπροστά μας κάποια μέρα». Αλλά ο Althusser επιμένει στην διάγνωσή του σχετικά με την νέα ιστορική φάση: «Αλλά η σχέση αυτών των εμποδίων με τον υπόλοιπο κόσμο έχει πλέον αλλάξει: συνεχίζουν να επιβιώνουν μόνο στα (ενίοτε αχανή) διάκενα αλλά αυτό συμβαίνει σε ένα κόσμο που εν τούτοις τα περιβάλλει». Έτσι εισάγει μια λίστα 8 σημείων με μια ρητορική ερώτηση «Είναι άραγε υπερβολικό αν λέγαμε πως ησυγκυρία είναι μοναδική στην ιστορία;».

Αυτά τα σημεία εισάγονται για να περιγράψουν αυτήν τη συγκυρία. Επειδή είναι αρκετά πυκνά τα παραθέτω πλήρως (παραλείποντας μόνο κάποιες από τις εκτεταμένες εξηγήσεις που προστέθηκαν σε ορισμένα απ’ αυτά):

α. Το τέλος της ταξικής πάλης στις εκβιομηχανισμένες χώρες, καπιταλιστικές και σοσιαλιστικές.

β. Το τέλος των κοινωνικών τάξεων (σας υπενθυμίζω την θέση μου για την προτεραιότητα του ταξικού αγώνα έναντι των τάξεων, διατυπωμένη στην απάντηση μου στον JohnLewisτην οποία το ΚΚ Γαλλίας θεωρεί ότι είναι απλά κοινοτοπία).

γ. Το κεφάλαιο: Η μετατόπιση της ταξικής πάλης από την οικονομία και την πολιτική στην ιδεολογία. Αυτό είναι γεγονός κεφαλαιώδους σημασίας, και είναι αναγκαίο να μην το «παραβλέψουμε». Είναι η ταξική σύγκρουση στο επίπεδο της ιδεολογίας που θα κρίνει το μέλλον του ταξικού αγώνα εν γένει. Σε αυτόν το ταξικό αγώνα που θα κριθεί η τάση που θα ακολουθήσει η σοσιαλδημοκρατία ανά τον κόσμο τα επόμενα δέκα χρόνια. […] Η γενική στρατηγική θα είναι η ίδια: να κάνουμε την σοσιαλδημοκρατία να στραφεί προς αριστερά: αλλά δεν υπάρχει έτοιμη συνταγή για αυτό. […]

δ. Γενικά [γαλ. «dans l’ensemble»], παρά τις γιγάντιες δυσκολίες που θα παρουσιαστούν το κίνημα βαδίζει προς την κατεύθυνσή μας: τελικά, μέσα από μια σειρά δοκιμασιών, η σοσιαλδημοκρατία στις ΗΠΑ θα κάνει αριστερή στροφή. […] Τα πάντα μας κάνουν να πιστεύουμε πως [FOW οι ΗΠΑ] είναι ήδη υποχρεωμένες να διεξάγουν ένα σκληρό αγώνα στην Ευρώπη προκειμένου να καταστήσουν τις ιδέες τους κυρίαρχες και θα χάσουν το παιχνίδι με την επικείμενη ήττα των Ρήγκαν, Θάτσερ]. Αυτό θα είναι ένα αλυσιδωτό φαινόμενο το οποίο μπορεί να φαίνεται αναπόφευκτο. Αλλά είναι πάντα αναγκαίο να δυσπιστούμε απέναντι στο “αναπόφευκτο”. Στην πορεία, υπάρχουν πάντα απροσδόκητα εμπόδια και ανατροπές.

ε. Μπορούμε να υποστηρίξουμε πως κατά ένα συγκεκριμένο τρόπο ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων της γης είναι ήδη εντός του κομμουνισμού ή σε ένα ανοικτό δρόμο προς τον κομμουνισμό. Έχω ήδη αναφέρει ορισμένα παραδείγματα: όπου δεν υπάρχει οικονομική εκμετάλλευση, κρατική κυριαρχία ή ιδεολογική πλάνη, υπάρχει κομμουνισμός. Το μόνο που χρειάζεται είναι να ενοποιηθούν όλα τα επαναστατικά κινήματα και όλα τα εναλλακτικά κινήματα, καθώς αναπτύσσονται σχεδόν παντού, αναζητώντας μια στρατηγική και νέες πρακτικές.

στ. Το να πάει κανείς παραπέρα, ονειρευόμενος ένα διεθνές κίνημα απελευθέρωσης, θα σήμαινε ότι υποπίπτει σε ουτοπισμό [γαλ. «dans l’utopie»]. Αυτό το οποίο μπορούμε να σκεφτούμε στην πραγματικότητα, είναι ένα κέντρο ιδεολογικής σύγκλισης για την απελευθέρωση και την ελευθερία του κόσμου. Ένα κέντρο το οποίο θα είναι κέντρο πληροφόρησης, όχι ένα ηγετικό κέντρο [γαλ. «de direction»]: ένα κέντρο με ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις ενεργές ομάδες, όπου θα είναι δυνατό να ανταλλάσουν πληροφορίες. Μια διεθνή σύγκλιση για την απελευθέρωση (ΔΣΑ) [γαλ. «convergence internationale pour la liberation (CIL)»]. […]

ζ. Για αυτό τον λόγο είναι αναγκαίο να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του Μαρξ. Ο Mαρξ είπε: το προλεταριάτο στρατοπεδεύει στο περιθώριο της αστικής κοινωνίας. Και το είχε θέσει στο επίκεντρο των ταξικών αγώνων της αστικής κοινωνίας. Τι έχει κάνει ο Μαρξ; Έκανε το περιθώριο κέντρο. Ως προς την μορφή του [γαλ. «formellement»] το πρόβλημα είναι το ίδιο σήμερα. Πρέπει να κάνουμε το περιθώριο κέντρο. Αλλά το περιθώριο δεν είναι ενοποιημένο, είναι εξαιρετικά κατακερματισμένο, σε πολλές εναλλακτικές ομάδες, και η μεγάλη πλειοψηφία των νέων ανθρώπων, των άνεργων και των φτωχών δεν έχουν συνείδηση της ανάγκης για ενότητα. […][12] Χρειάζεται χρόνος για την δράση. Χρειάζεται ακόμη περισσότερος χρόνος για την κατανόηση.

η. Πρέπει να γνωρίζουμε με σαφήνεια [γαλ. «bien savoir»] πως το βασικό διακύβευμα θα αφορά τώρα τον ιδεολογικό ταξικό αγώνα, δηλαδή την φιλοσοφία. Εντός της φιλοσοφίας πριν από όλα τα άλλα. Αυτό ενδεχομένως να είναι ακόμη δύσκολο να γίνει κατανοητό, αλλά θα επανέλθω σε αυτό. Και αυτός είναι ο λόγος (και όχι για τους συνηθισμένους τακτικούς λόγους που είναι πασίδηλοι την περίοδο αυτή) που το επισημαίνω συνεχώς από το 1965: «Τα πάντα εξαρτώνται από την φιλοσοφία» [γαλ. «touttient à laphilosophie»], ας το εννοήσουμε πλήρως = τα πάντα εξαρτώνται από τον ταξικό αγώνα εντός της φιλοσοφίας. Είναι αυτό ζήτημα μιας κατάστασης που κρίνεται στη μαρκρά διάρκεια; Προφανώς».[13]

5) Δεν έχω [Φ.Ο.Β.] αναφέρει δυο επιχειρήματα τα οποία πηγαίνουν πέρα από αυτά τα 8 σημεία, τα οποία είναι ωστόσο μέρος του σημείου 7: Ένα επιχείρημα σε σχέση με την ελπίδα που μπορεί να φέρει η νεολαία, και ένα επιχείρημα σε σχέση με την πιθανή σημασία «της ανανέωσης του θρησκευτικού αισθήματος στον κόσμο». Στο πρώτο επιχείρημα ο Aλτουσέρ περιγράφει μια θεμελιώδη αντίφαση της νέας γενιάς που επιχειρεί να ζήσει την ελευθερία της, που εκφράζεται στις πελώριες συναθροίσεις των ροκ συναυλιών, – και που απορρίπτει τον ρατσισμό, τον φασισμό και κάθε είδους αντιδραστικό περιεχόμενο, αλλά που βιώνει την ελευθερία της ως ελευθερία του τύπου «ο καθείς για τον εαυτό του» (chacun pour soi). Ο Αλτουσέρ συνάγει «από αυτό πως αυτή η νεολαία αποτελεί μια μεγάλη ελπίδα = αλλά εδώ προσοχή» [χειρόγραφη προσθήκη]. Στο δεύτερο επιχείρημα, ο Aλτουσέρ επίσης σχολιάζει την αντίφαση – μεταξύ των «μεγάλων υποσχέσεων» ενός «οικουμενισμού που προελαύνει» και των κινδύνων των σκοταδιστικών μορφών θρησκείας, ιδιαίτερα της «απειλής ενός θρησκευτικού πολέμου» μεταξύ των ισλαμικών κρατών και του Ισραήλ, και προτείνει «πως περισσότερο από ποτέ συναντήσεις και διάλογοι πρέπει να γίνουν, ίσως πρώτα από όλα στο Ισραήλ και στην Αίγυπτο».

(απόσπασμα από το κείμενο του Φρίντερ Όττο Βολφ: «Επιτέλους, σύντομα — ψωμί και τριαντάφυλλα!» - Μια αναφορά στο ανέκδοτο κείμενο του Αλτουσέρ «Θέσεις του Ιούνη» (μετάφραση: Γιώργος Σουβλής, επιμέλεια: Στάθης Κουβελάκης)


[9] Χειρόγραφη διόρθωση: «surl’» αντί του «et».
[10] Χειρόγραφη διόρθωση: «temps» αντί του «??».
[11] Τυπογραφικό λάθος: «à l’exprème».
[12] Θα επανέλθω στις δυο αναπτύξεις που παραλήφθηκαν εδώ αργότερα.
[13] Χειρόγραφηπροσθήκη: «Question de conjuncture de longue durée ? Évidemment.»: «Ζήτημα συγκυρίας μακράς διάκειας; Προφανώς».