Γασσάν Καναφάνι «Από τη Γη των Πικραμένων Πορτοκαλιών»

Τα video είναι από την εκδήλωση που οργανώθηκε από τη Λέσχη Ανάγνωσης του Πολιτιστικού και Επιστημονικού Συλλόγου Χαλανδρίου Αργώ και πραγματοποιήθηκε τη Δευτέρα 20 Οκτωβρίου 2025 σε αίθουσα του Δήμου Χαλανδρίου, στο κέντρο του Χαλανδρίου. Για το συγγραφέα και το βιβλίο μίλησαν: 

ο Μποφυλάτος Σταύρος, φιλόλογος, 

ο Νασίμ Αλάτρας, μεταφραστής, 

διάβασε αποσπάσματα του βιβλίου ο ηθοποιός Χάρης Μαυρουδής, 

και ακολούθησε συζήτηση.

Το παρακάτω κείμενο είναι απόσπασμα από την ομιλία του  Σταύρου Μποφυλάτου στην εκδήλωση:

Kαι εμείς με τη σειρά μας θέλουμε να αφιερώσουμε τη σημερινή μας εκδήλωση στο δοκιμαζόμενο λαό της Παλαιστίνης, να ενώσουμε τη φωνή μας με τη φωνή όλων εκείνων που καταγγέλλουν τη γενοκτονία και βροντοφωνάζουν σε όλα τα μήκη της γης πως δεν υπάρχει ειρήνη χωρίς δικαιοσύνη.

Ίσως ορισμένοι καλόπιστοι φίλοι μας με εισαγωγικά ή χωρίς εισαγωγικά να θεωρούν ότι η επιλογή μας καθορίζεται αποκλειστικά από εξωλογοτεχνικά κριτήρια. Σφάλλουν και αδικούν τον λογοτέχνη, γιατί ο Γασσάν Καναφάνι είναι διαχρονικός, μπορεί να θεωρηθεί και ένας σύγχρονος κλασικός. ΄Όπως μας πληροφορεί ο μεταφραστής του βιβλίου ο Νασίμ Αλάτρας στον εξαιρετικά διαφωτιστικό πρόλογο του,«Τα περισσότερα έργα του έχουν μεταφραστεί σε περίπου δεκαέξι γλώσσες και κυκλοφορούν σε δεκάδες χώρες Ορισμένες του νουβέλες μεταφέρθηκαν στο θέατρο και στο ραδιόφωνο. Δύο από τις νουβέλες του οι «’Ανθρωποι στον ήλιο» και «Επιστρέφοντας στη Χάιφα» έγιναν ταινίες μεγάλου μήκους και τα τρία θεατρικά του έργα έχουν παιχτεί σε θέατρα πανταχού της γης».

Σε επίρρωση όλων των προηγούμενων έρχεται και το γεγονός ότι τα διηγήματα για τα οποία σήμερα συζητούμε αν και δημοσιεύτηκαν σχεδόν πριν από εβδομήντα χρόνια εξακολουθούν να εκδίδονται, να επανεκδίδονται και να διατηρούν ανέπαφη τη λογοτεχνική τους αξία όσο και την τραγική τους επικαιρότητα.

Ο Γασσάν Καναφάνι ανήκει στις περιπτώσεις των συγγραφέων που ζωή του, η εποχή και το κοινωνικό πλαίσιο είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το έργο του. Ο μεγάλος Παλαιστίνιος διανοούμενος Edward Said τον θεωρούσε ως« μια από τις δημιουργικές δυνάμεις της παλαιστινιακής κουλτούρας ένα συγγραφέα που « ένωνε το προσωπικό με το πολιτικό χωρίς να υποκύπτει σε στερεότυπα» Για αυτό και η σύντομη αναφορά στη ζωή και στο έργο του θα συμβάλλει στην καλύτερη γνωριμία.

Ο Γασσάν Καναφάνι (1936-1972) γεννήθηκε στην Άκκα της Παλαιστίνης. Έζησε και σπούδασε στο γαλλικό σχολείο Φρερ στη Γιάφα. Έφυγε πρόσφυγας το 1948 στον Λίβανο και μετά έζησε στη Δαμασκό. Σε ηλικία δεκαέξι χρόνων δούλεψε ως διορθωτής λογοτεχνικών κειμένων, ύστερα στη συντακτική επιτροπή της Aλ-Pάι και στο ραδιόφωνο της Συρίας με δικά του προγράμματα. Δίδαξε λογοτεχνία και ζωγραφική στα σχολεία των προσφύγων.
Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Δαμασκού. Tο 1955 πήγε στο Kουβέιτ και δούλεψε σε σχολεία και σε εφημερίδες· εκεί άρχισε να γράφει λογοτεχνικά έργα και το 1958 πήρε το πρώτο βραβείο για το διήγημα «Tο κλεμμένο πουκάμισο». Tο 1960 πήγε στον Λίβανο για να δουλέψει στην εφημερίδα Aλ-Xουρίγιε ως συντάκτης του πολιτιστικού τμήματος. Tο 1963 έγινε αρχισυντάκτης της εφημερίδας Aλ-Mουχάρερ και στη συνέχεια δούλεψε στις εφημερίδες Aλ-Aνουάρ και Aλ-Χαουάντεθ, ως το 1969, που ίδρυσε και ανέλαβε την αρχισυνταξία του περιοδικού του Λαϊκού Mετώπου Aλ-Xάνταφ. Tο 1966 πήρε το βραβείο της «Ένωσης φίλων του βιβλίου στον Λίβανο» για το μυθιστόρημα Ό,τι σας έμεινε, το 1974 πήρε το βραβείο της «Παγκόσμιας Oμοσπονδίας Δημοσιογράφων» και το 1975 πήρε το βραβείο «Λωτς» από την «Ένωση συγγραφέων Aσίας και Aφρικής» για το σύνολο των έργων του. Έγραψε πάνω από εξήντα πέντε διηγήματα, εννέα μυθιστορήματα, τρία θεατρικά, ένα βιβλίο οδοιπορικό και πέντε μελέτες. Tα έργα του μεταφράστηκαν σε πάνω από δεκαοκτώ γλώσσες.

Δολοφονήθηκε στον Λίβανο σε ηλικία μόλις τριάντα έξι χρόνων, μαζί με την αγαπημένη του ανιψιά Mάις, δεκαεπτά χρόνων, από εκρηκτικό μηχανισμό που είχε τοποθετήσει η μυστική υπηρεσία του Iσραήλ στο αυτοκίνητό του.

Στην Ελλάδα έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει η νουβέλα Άνθρωποι στον ήλιο (μτφρ. Νασίμ Αλάτρας, Αθήνα 1999 εκδ. Καστανιώτη), Παιδιά της Παλαιστίνης, Αθήνα 2025εκδ.Δαίμων του τυπογραφείου, Διηγήματα από τη γη των πικραμένων πορτοκαλιών (μτφρ. Νασίμ Αλάτρας, εκδ. Σάλτο, σειρά Κάλλιστος.

Στη συλλογή περιλαμβάνονται είκοσι από τα εξήντα τέσσερα διηγήματα του Γασσάν Καναφάνι. Η επιλογή των διηγημάτων, η μετάφραση, ο πρόλογος, οι σημειώσεις έγιναν από τον μεταφραστή του βιβλίου με εξαιρετική επιμέλεια και βοηθούν τον αναγνώστη να γνωρίσει τον συγγραφέα και το έργο του αλλά και να τα εντάξει το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο.

Ποιο όμως είναι ο κοινός θεματικός άξονας που ενώνει τα διηγήματα της συλλογής; Ο κοινός θεματικός άξονας είναι η καθημερινή ζωή των Παλαιστινίων υπό το καθεστώς της Ισραηλινής κατοχής, οι δοκιμασίες, τα πάθη και η αντίσταση, οι ευθύνες της ηγεσίας των Παλαιστινίων για τις ήττες, η απαξιωτική στάση της απέναντι στις οικογένειες των νεκρών ηρώων και οι ευθύνες των Αραβικών κυβερνήσεων. Ο κοινός θεματικός άξονας όσο και οι επιμέρους ιστορίες απορρέουν από τα βιώματα του συγγραφέα, τα οποία επεξεργάζεται και τα μετουσιώνει σε μυθοπλασία. Είναι μυθοπλασία ριζωμένη στην πραγματικότητα, στην μαρτυρική ζωή των Παλαιστινίων που σφραγίζεται από τον εκτοπισμό (Νάκμπα),την εξορία. Η ζωή του Καναφανί όπως και των συμπατριωτών του είναι συνυφασμένη, με ένα ξεριζωμό δίχως τέλος, με την προσφυγιά και την αντίσταση. Στο συγκλονιστικό διήγημα «Κουλούρια στο δρόμο» ένα διήγημα με έντονο συμβολισμό Η σχολική τάξη είναι για τον αφηγητή μικρογραφία της παλαιστινιακής κοινωνίας, και ο ίδιος ως δάσκαλος ο εμψυχωτής- οδηγός στη γνώση και στην αλήθεια. Σημειώνει « Ένας ολόκληρος κόσμος γεμάτος συσσωρευμένη αλλά ηρωική δυστυχία και ο ίδιος αισθανόταν ανάμεσα τους κάτι σαν ξενιτιά και « αυτό το αίσθημα μου κληρονόμησε μια ασυγκράτητη επιθυμία να φτάσω όσο πιο δυνατά στις καρδιές τους...»

Για όσους και όσο παραμένουν στη γενέθλια γη η ζωή είναι συνυφασμένη με τον θάνατο, αυτός είναι ο καθημερινός σύντροφος. Το ζήτημα του θανάτου θα μας θυμίσει ο συγγραφέας στο διήγημα του «Ο θάνατος του κρεβατιού 12» «δεν είναι ποτέ ζήτημα του νεκρού είναι ζήτημα των ζωντανών». Είναι ζήτημα επιλογής και ο ίδιος ο συγγραφέας αντί της επιβίωσης θα επιλέξει τη ζωή, την αντίσταση με κίνδυνο την ίδια του τη ζωή για να πέσει νεκρός από τα δολοφονικά πυρά της Μοσάντ σε ηλικία μόλις 36 ετών. Διαμέλισαν το σώμα του όπως και την πατρίδα του χωρίς όμως να καταφέρουν να σταματήσουν τη διάδοση του έργου του.

Οι πολλαπλές μορφές και εκδηλώσεις της καθημερινής βίας από το Ισραηλινό κράτος τροφοδοτούν την απελπισία, την οργή και ωθούν ειρηνικούς ανθρώπους στην αντίσταση όπως στο διήγημα « ΄Ένα φύλλο από Αλ Ράμλα ένας φιλήσυχος κουρέας μετά την εν ψυχρώ δολοφονία της κόρης του και της γυναίκας του από Ισραηλινούς στρατιώτες « πούλησε είχε ότι δεν είχε και αγόρασε όπλα που μοίρασε στους συγγενείς του για να πράξουν το καθήκον του στον αγώνα.. ». Η καθημερινή συνάντηση των Παλαιστινίων με την ωμή βία του Ισραηλινού κράτους εναντίον των αμάχων, των παιδιών ωθεί τον συγγραφέα να γράψει το 1956 το διήγημα « ΄Ένα φύλλο από τη Γάζα». ΄Ένας Παλαιστίνιος που αρχικά σχεδιάζει να πάει στις ΗΠΑ για να γλυτώσει από τον διαρκή πόλεμο: «Σκόπευα ν’ αφήσω πίσω μου αυτήν τη Γάζα και να πάω στην Καλιφόρνια, όπου θα ζούσα για τον εαυτό μου, τον εαυτό μου και μόνο, που είχε υποφέρει τόσο πολύ, μισούσα τη Γάζα και όσους ζουν στη Γάζα». Μπροστά στη θέα του ακρωτηριασμένου ποδιού της Νάντιας που, είναι για τον αφηγητή -θείο της η στιγμή της αλήθειας, της οδύνης και της απάντησης στο δίλημμα να παραμείνει στην Παλαιστίνη ή ακολουθήσει τον αγαπημένο φίλο του στο μακρινό Σακραμέντο αποφασίζει να παραμείνει στην Παλαιστίνη γιατί καθώς λέει « ‘Όλα στη Γάζα εξεγέρθηκαν από λύπη για το ακρωτηριασμένο πόδι της Νάντιας μια λύπη που δεν περιορίζονταν στον θρήνο, ήταν η αντίσταση και κάτι παραπάνω, ήταν κάτι που έμοιαζε με του ακρωτηριασμένου ποδιού…» και θα προτρέψει τον φίλο του γυρίσει και αυτός « …για να μάθεις από το κομμένο πόδι της της Νάντια, το ακρωτηριασμένο ψηλά από το μηρό, τι είναι η ζωή και ποια είναι η αξία της ύπαρξης …

Γύρνα πίσω φίλε μου…σε περιμένουμε όλοι».

Ο Συμβολισμός κατά τη γνώμη μου πρόδηλος και εξαιρετικά επίκαιρο το μήνυμα.΄Αραγε η επανάκτηση του κομμένου ποδιού της Νάντιας μπορεί να διαβαστεί ως επανάκτηση της ακεραιότητας της Παλαιστίνης και επανάκτηση της ανθρωπιάς μας;

Το πολιτικό στοιχείο είναι διαρκώς παρόν. Πώς θα μπορούσε να απουσιάζει όταν μάλιστα ο συγγραφέας καταγόταν από την Παλαιστίνη; Η έντονη πολιτική διάσταση και η συνακόλουθη συναισθηματική φόρτιση σε τίποτα δεν μειώνει τη λογοτεχνική αξία των διηγημάτων, γιατί η πρώτη ύλη προέρχεται από τη βιωμένη πραγματικότητα. Δεν αρκείται στην αποτύπωση. Πάντοτε, όμως, υπηρετεί την λογοτεχνική αφήγηση. Η γραφή του ρεαλιστική αλλά ταυτόχρονα και λυρική προκαλεί και αφυπνίζει τις εφησυχασμένες μας συνειδήσεις.

Στη διάρκεια της ανάγνωσης συνειδητοποιεί κανείς το βάσανο αλλά και την εξέλιξη της γραφής του Καναφάνι. Είναι χαρακτηριστικό πως τα πρώτα διηγήματα, τα πιο κοντινά στο ξέσπασμα της Νάκμπα, φαίνεται να είναι γραμμένα εν βρασμώ, κυριαρχεί ο ρεαλισμός με λιγότερους συμβολισμούς, οι οποίοι αυξάνονται στα επόμενα–, λες και εντάσσονται στην κατηγορία της αυτομυθοπλασίας ή της μυθοπλασίας με πραγματικά τεκμήρια. Σε ορισμένα διηγήματα στη συνέχεια αξιοποιούνται περισσότερα συμβολικά στοιχεία. Σε αρκετά διηγήματα η φύση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο.

Στο διήγημα που ενέπνευσε τον τίτλο της συλλογής, τα πορτοκάλια «Jaffa», φρούτο με μακρά παράδοση και έμβλημα της παλαιστινιακής ταυτότητας, μαραίνονται ως δια μαγείας, όταν η γη αλλάζει χέρια, μετά τον διωγμό των καλλιεργητών της. Στο διήγημα «Η κουκουβάγια στο μακρινό δωμάτιο (1959), η φωτογραφία μιας κουκουβάγιας θυμίζει στον αφηγητή τη νύχτα που έκρυψε ένα σε ντούκι με βόμβες. Στο συγκεκριμένο διήγημα, στην εναρκτήρια παράγραφο αναφέρεται ότι η φωτογραφία ξεχωρίζει για «το κυνήγι του αληθινού βλέμματος της κουκουβάγιας» (σελ. 99). Το αληθινό βλέμμα στη φωτογραφία του περιοδικού, που όμως θυμίζει στον ήρωα τις μάχες και τη ζωή πριν από τον εκτοπισμό. Μέσα από την πολλαπλότητα των αφηγήσεων από διαφορετικές οπτικές γωνίες όλα γίνονται ρευστά, τα διαχωριστικά όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα καταργούνται. Ένα εξαιρετικό δείγμα τα της συγγραφικής ωριμότητας του συγγραφέα.

Χάρις στις εκδόσεις Σάλτο που είχαν την πρωτοβουλία της έκδοσης των ακυκλοφόρητωνστην Ελλάδα διηγήματων του Γασσάν Καναφάνι αλλά και στον μεταφραστή και επιμελητή τους τον Νασίμ Αλάτρα γνωρίσαμε και αγαπήσαμε έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της σύγχρονης Παλαιστινιακής λογοτεχνίας που όχι μόνο με το έργο του, την πολιτική και κοινωνική του δράση, τη ζωή και τον θάνατο του σφράγισε άφησε ανεξίτηλο το αποτύπωμα στις καρδιές των ανθρώπων.